Streszczenie

Ścięgno Achillesa, pomimo że jest najsilniejszym ścięgnem w naszym organizmie, często podlega przeciążeniom i urazom. W przypadku uszkodzenia ścięgna Achillesa najczęściej wykonuje się masaż, uwzględniając specyficzną budowę ścięgna i przebieg procesu reparacji tkanki. Najważniejsze cele masażu to zachowanie ruchomości włókien kolagenowych i poprawa ukrwienia uszkodzonego obszaru tkanki. W postępowaniu leczniczym, w celu uzyskania największej skuteczności, stosuje się kompleksową fizjoterapię opartą na elementach masażu, kinezyterapii i fizykoterapii. Niezależnie od rodzaju zastosowanych zabiegów i metodyki postępowania usprawniającego niezbędna jest trafna diagnoza w lokalizacji uszkodzenia i precyzja wykonania zabiegu.

Ścięgno Achillesa zapewnia przyczep mięśni łydki do kości piętowej. Jest jednym z najczęściej używanych ścięgien – pracuje podczas chodzenia, biegania, skakania. W związku z ogromnymi obciążeniami ścięgna Achillesa jest ono narażone na częste uszkodzenia poprzez sumujące się mikrourazy.

Ścięgno zbudowane jest z tkanki łącznej właściwej, składającej się z komórek zwanych fibroblastami. Komórki te zdolne są do wytwarzania substancji międzykomórkowej złożonej z włókien kolagenowych, elastycznych i siateczkowych (retikulinowych). Fibroblast stanowi podstawowy element strukturalny włókna kolagenowego typu III, które powstaje w trakcie zabliźniania się ran, poprzedzając powstanie kolagenu typu I. Kolagen jest głównym białkiem wypełniającym przestrzeń międzykomórkową i odpowiada za siłę, wytrzymałość i odporność tkanki na rozciąganie. Zapewnienie ww. cech możliwe jest przede wszystkim dzięki odpowiedniemu ułożeniu włókien. W ścięgnie włókna kolagenowe ułożone są równolegle, w sposób regularny i precyzyjny. 

Uszkodzenia ścięgna 

W przypadku uszkodzenia ścięgna naruszona zostaje równowaga w pojedynczej komórce, włóknie kolagenowym i ościęgnej. Włókna leżące równolegle i osiowo w momencie skręcenia ścięgna zmieniają swoje ułożenie w zależności od kierunku siły pociągania, adaptując się do zaistniałej sytuacji. Włókna są pociągane i przesuwane równocześnie na powierzchni osłonki ścięgnistej (ościęgnej) i tworzy się chropowate zgrubienie, zwane blizną pourazową, które stanowi jeden z etapów gojenia. Uszkodzenie ścięgna i jego unieruchomienie wywołuje również zmiany morfotyczne w samej komórce. Występuje zmniejszenie ilości wody w przestrzeni zewnątrzkomórkowej, wzrost gęstości zlepionych włókien kolagenowych i zmniejszenie przestrzeni pomiędzy nimi. 

Na podstawie analizy zmian, jakie występują w komórkach, włóknach i osłonkach ścięgnistych w wyniku patologicznego pociągania, podjęto próby wykorzystania mechanizmu sił pociągania w procesie leczniczym. Uruchomienie ścięgna bezpośrednio po urazie i zwiększanie mobilności powstałej blizny utrzyma nawilżenie tkanki, zwiększy odległość pomiędzy pojedynczymi włóknami i zapewni wzrost przepływu krwi w mikronaczyniach. Ruch dodatkowo będzie zabezpieczać wnętrze molekuł przed niepożądanymi zmianami i zapewni stymulowanie komórek do produkcji kolagenu w procesie reparacji. Pociąganie blizny w odpowiednim kierunku zmobilizuje komórki do produkcji kolagenu. 

Znajomość budowy tkanki, patomechanizmu uszkodzenia oraz etapów reparacji tkanki po urazie pozwala precyzyjnie zaplanować proces leczenia i zwiększa skuteczność rehabilitacji. Znacząco skraca czas regeneracji i możliwości odtworzenia funkcji tkanki sprzed urazu. 

Reparacja włókna kolagenowego jest bezpośrednio związana i zależy od procesów zachodzących w fibroblastach. Podczas gojenia się tkanki łącznej właściwej znacznie zwiększa się częstość podziałów mitotycznych fibroblastów pod wpływem wydzielanego czynnika wzrostu fibroblastów – FGF. Wskazane jest rozpoczęcie działań terapeutycznych jak najwcześniej po wystąpieniu urazu, ponieważ fibroblasty mają największe możliwości remodelingu (przebudowy) w ciągu 48 godzin po uszkodzeniu. Stearns i Cyriax przeanalizowali aktywność fibroblastów w zdrowej tkance i funkcjonowanie komórek w trakcie formowania się blizny pourazowej oraz zobrazowali wpływ ruchu na przyspieszenie procesu gojenia się tkanki. Następnie wykorzystali pozyskaną wiedzę w terapii uszkodzonych ścięgien. Według autorów najwłaściwszą formą fizjoterapii w dysfunkcji ścięgna Achillesa jest masaż, a jego najefektywniejszą techniką jest rozcieranie wykonywane w poprzek włókien kolagenowych tworzących ścięgno, ponieważ wpływa ono na ruchomość tkanki. 

Poprzeczny ruch rozcierania imituje naturalną mobilność włókien i nie powoduje ich rozciągania ani pociągania. Mobilizuje włókna do czynnego ruchu. Sam zabieg masażu różni się w zależności od rodzaju opracowywanej tkanki. Zróżnicowana metodyka masażu wynika z odmiennej budowy anatomicznej więzadła, ścięgna i mięśnia, różnej reakcji tkanki na uszkodzenie oraz odmiennie przebiegającej przebudowy danej struktury w trakcie regeneracji. Istotne znaczenie w doborze metodyki masażu odgrywa także funkcja, za którą odpowiada poszczególna tkanka, a także rodzaj jej uszkodzenia. 

Opracowanie ścięgien podczas zabiegu masażu różni się od opracowania innych struktur łącznotkankowych: mięśni i więzadeł. Odmienna metodyka stosowana jest również w przypadku ścięgien, które posiadają pochewkę ścięgnistą, i tych, które w swojej budowie nie zawierają osłonki ścięgnistej. 

Pierwsze z nich, zwane długimi, dzięki pochewkom umożliwiają ruch ślizgania włókien względem siebie podczas aktywności ruchowej ścięgna. Ścięgna bez osłonki ścięgnistej, zwane krótkimi, odpowiadają za przenoszenie siły z brzuśca mięśniowego na powięź i element kostny, do którego się przyczepiają. 

W długich ścięgnach w wyniku przeciążenia powstaje chropowate, szorstkie zgrubienie na powierzchni ślizgającej. W związku z powstałą zmianą ruch pomiędzy ścięgnem a osłonką ścięgnistą wywołuje ból i trzeszczenie. 

W tym przypadku patologiczne tarcie występujące podczas ruchu przebiega podłużnie względem włókien ścięgna, natomiast lecznicze rozcieranie jest wykonywane poprzecznie do włókien.

Poprzeczny kierunek ruchu rozcierania unieruchamia ścięgno, utrzymując je w stałym napięciu, jednocześnie przemieszcza tylko jego osłonkę ścięgnistą, co sprzyja przywróceniu gładkości powierzchni ślizgającej ścięgna. Natomiast w krótkim ścięgnie w wyniku nadmiernego nadciągnięcia, zwichnięcia czy skręcenia występuje zerwanie kilku włókien kolagenowych, wskutek czego powstaje zbliznowacenie. W procesie gojenia włókien kolagenowych i ich ponownego łączenia powstają bliznowate twory, będące w stanie zapalnym, które reagują wrażliwością bólową na napinanie i pociąganie. 

Technika rozcierania zastosowana w przypadku uszkodzenia ścięgien daje możliwość utrzymania lub odbudowy ruchomości ścięgna danego mięśnia w sposób bezbolesny i stanowi skuteczną metodę zapobiegania zrastającym się zbliznowaceniom aparatu więzadłowego, ścięgnistego i mięśniowego, które występują po urazach lub przeciążeniach tkanek miękkich. Technika ta przyczynia się do poprawy ukrwienia opracowywanego obszaru uszkodzonej tkanki oraz uzyskania efektu przeciwbólowego. 

Skuteczność masażu 

Efektywność masażu jest zależna od precyzji w wykonywaniu ruchu i dokładnej lokalizacji miejsca uszkodzenia opracowywanej struktury. Niezbędna jest umiejętność penetracji tkanki miękkiej i odkształcania na bardzo małym obszarze. 

Kolejnym czynnikiem zapewniającym uzyskanie wysokiej skuteczności zabiegu masażu jest przestrzeganie kilku ściśle określonych zasad dotyczących diagnostyki, pozycji ułożeniowej i wykonania masażu. Zabieg ten powinien być poprzedzony diagnostyką obejmującą ocenę palpacyjną, w celu precyzyjnej lokalizacji miejsca uszkodzenia ścięgna. 

Metodyka 

Metodyka masażu obejmuje prawidłową pozycję ułożeniową (leżenie przodem), która zapewnia, poprzez odpowiednie ułożenie klinów, rozluźnienie mięśni i tkanek kończyny górnej i dolnej oraz prawidłowy przepływ krwi żylnej i chłonki. 

W części wstępnej masażu wykonuje się głaskanie głębokie ścięgna Achillesa w celu opracowania skóry pokrywającej ścięgno. 

W części głównej zabiegu wykonuje się technikę rozcierania poprzecznego w celu zwiększenia ruchomości ścięgna. Rozcieranie należy wykonywać w poprzek włókien kolagenowych tworzących ścięgno. Ruch rozcierania powinien obejmować obszar powyżej miejsca uszkodzenia ścięgna, następnie bezpośrednio na miejscu uszkodzenia (ponad uszkodzeniem) i poniżej uszkodzonego fragmentu ścięgna. 

Ruch palca, przyłożonego do warstwy powierzchownej skóry pokrywającej miejsce uszkodzonego ścięgna, powinien być wykonywany tak, aby przemieszczać naskórek i pozostałe warstwy skóry względem uszkodzonego fragmentu ścięgna. Ruch powinien być głęboki i intensywny, wykonany w połączeniu z naciskiem w celu właściwego odkształcenia skóry i tkanek zlokalizowanych głębiej. 

Kolejną techniką jest rozcieranie spiralne wykonywane wzdłuż ścięgna. Zastosowanie tej techniki ma na celu poprawę trofiki opracowywanej struktury. W części końcowej masażu wykonuje się głaskanie głębokie. Można wykonywać ruch rozciągania mięśnia trójgłowego łydki i ścięgna Achillesa. Czas pojedynczego masażu oraz liczba zabiegów są zależne od rodzaju i stopnia uszkodzenia tkanki. W stanach ostrych masaż powinien trwać od 3 do 5 minut, ze względu na dużą wrażliwość dotykową i utrzymującą się dolegliwość bólową. W stanach przewlekłych pojedynczy zabieg masażu trwa od 10 do 15 minut lub do momentu pojawienia się dolegliwości bólowej. Masaż można stosować codziennie. 

Uzupełnieniem terapii z wykorzystaniem masażu jest stosowanie wybranych elementów kinezyterapii. W przypadku uszkodzenia elementów ścięgnistych kontynuacja fizjoterapii nie powinna obejmować aktywności prowokującej ból. Natomiast w przypadku naderwania więzadła po masażu należy wykonywać ruchy bierne w danym stawie, a przy uszkodzeniach mięśnia wskazany jest czynny ruch opracowanego mięśnia.

Podsumowanie 

Masaż jest najczęściej używaną metodą fizjoterapii stosowaną przy urazach ścięgien, zabieg ten zapewnia racjonalne odtworzenie i utrzymanie ruchomości uszkodzonej tkanki. Zabieg masażu stanowi element wspomagający kompleksowe postępowanie terapeutyczne i stosowany jest w połączeniu z fizykoterapią i kinezyterapią. 

Wśród zabiegów fizykalnych stosowanych przy urazach ścięgna wymienia się: krioterapię, laseroterapię, falę uderzeniową, ultradźwięki, diatermię krótkofalową i mikroprądy. Z kinezyterapii najczęściej wykonuje się ćwiczenia ekscentryczne mięśni grupy tylnej podudzia uzupełnione ćwiczeniami koncentrycznymi oraz stretching mięśni podudzia. Coraz częściej terapię dodatkowo uzupełnia się stosowaniem różnych typów aplikacji kinesiotapingu. W przypadku całkowitego zerwania ścięgna stosuje się leczenie chirurgiczne połączone z kompleksowym, pooperacyjnym usprawnianiem ruchowym.