Wstęp 

Masaż należy łączyć z dotykiem, który od czasów prehistorycznych był integralną częścią systemu społecznego. Dlatego można pokusić się o stwierdzenie, że sztuka masażu jest tak stara jak ludzkość i jest wplątana w historię człowieka. Dotyk jest pierwszym zmysłem rozwijającym się w życiu płodowym. Podczas narodzin dotyk jest jednym z najważniejszych łączników otaczającym światem. Od zamierzchłych czasów ludzie dotykali się tam, gdzie ich bolało, aby uśmierzyć ból, pierwsze wzmianki pochodzą ze starożytnych Chin i Indii. Dotyk był nieodłączną częścią życia ludzi, w tym religijne rytuały, sztuki uzdrowicielskie i seksualizm. Masaż leczniczy wywodzi się z najbardziej instynktownych pragnień ludzkich: dotykać i być dotykanym. Masaż nierozerwalnie łączy się z higieną, chirurgią, położnictwem, kosmetyką, ćwiczeniami fizycznymi, odnową biologiczną i psychosomatyczną. Pierwsze wzmianki o wykorzystywaniu masażu w jednostkach chorobowych pojawiają się w księgach Hipokratesa, Celesusa i Galena. 

MasażXXIwieku to prace, które są związane z jego wpływem na tkanki miękkie z uwzględnieniem „taśm anatomicznych” i zasad tensegracji. Opracowania metod, w których wykorzystuje się masaż klasyczny z elementami masaży punktowych. Nowy nurt to zastosowanie masażu w medycynie estetycznej oraz w odnowie psychosomatycznej. 

Współczesna medycyna i psychologia popiera zastosowanie masażu w profilaktyce chorób cywilizacyjnych oraz w terapii zmian w tkankach miękkich w wyniku długotrwałego stresu, jak i negatywnych stanów emocjonalnych, mogących wpływać na wartości ciśnienia tętniczego i tętna. 

Masaż leczniczy ma wpływ ogólnoustrojowy. Oddziaływując na układ krwionośny, wpływa na zmiany parametrów ciśnienia tętniczego i tętna. W Polsce literatura fachowa nie wskazuje w najmniejszym stopniu na owe zależności. Zagraniczne publikacje częściej poruszają tę tematykę.

Cel badań 

Ocena wpływu masażu leczniczego na zmiany parametrów ciśnienia tętniczego i tętna.

Materiał i metody

Badanie miało charakter prospektywny i objęto nim grupę 90 kolejnych osób (30 kobiet, 60 mężczyzn), średnia wieku: 59±12 lat, z bólami szyjno-piersiowego lub lędźwiowo-krzyżowego odcinka kręgosłupa spowodowanego: zmianami zwyrodnieniowymi kręgosłupa lub dyskopatią.

Optymalny program rehabilitacji ustalał lekarz specjalista rehabilitacji po wnikliwym badaniu przedmiotowym i podmiotowym oraz w oparciu o dostępną wiedzę medyczną. Na podstawie uśrednionych pomiarów ciśnienia skurczowego pierwszych kolejnych 3 dni rehabilitacji, pacjenci zostali podzieleni na trzy grupy. 

Grupę I stanowią osoby z prawidłowym ciśnieniem skurczowym (do 129 mm Hg), 

grupę II osoby ze stanem przednadciśnieniowym(od 130 do 139 mm Hg), 

natomiast grupę III stanowią osoby z nadciśnieniem tętniczym (powyżej 140 mm Hg). 

Program rehabilitacyjny był określany indywidualnie w zależności od wskazań medycznych i obejmował wybrane z zabiegi z zakresu: fizykoterapii (hydroterapia, laseroterapia, ultradźwięki, naświetlanie promieniami IR, pole magnetyczne niskiej częstotliwości, impulsowe pole magnetyczne wysokiej częstotliwości, galwanizacja, jonoforeza, prądy diadynamiczne, Träberta, TENS i elektrostymulacja), kinezyterapii (ćwiczenia czynne wolne, czynne odciążeniu z oporem i bez oporu, ćwiczenia izometryczne lub czynne brzucha i grzbietu) oraz masażu leczniczego na szyjno-piersiowy lub lędźwiowo-krzyżowy odcinek kręgosłupa.

Pomiary były wykonywane codziennie przez 10 dni w ramach rehabilitacji ambulatoryjnej z przerwą weekendową, przed, po i 15 minut po masażu. Masaż leczniczy był wykonywany zawsze przed innymi zabiegami fizjoterapeutycznymi, o jednakowej porze dnia, przez jednego fizjoterapeutę i zgodnie z metodyką masażu leczniczego w czasie 20 min. Do analizy statystycznej został wyodrębniony 1, 5 i 10 dzień rehabilitacji.

Wyniki 

W I grupie badanych wykazano istotny statystycznie wzrost ciśnienia skurczowego bezpośrednio po masażu w 1, 5 i 10 dniu rehabilitacji (odpowiednio p=0,03; p=0,03 i p=0,01). Pierwszego dnia rehabilitacji zaobserwowano istotny statystycznie spadek ciśnienia skurczowego po 15 minutach od zakończenia masażu (p=0,04). 

W II grupie badanych zaobserwowano istotny statystycznie wzrost ciśnienia skurczowego bezpośrednio po masażu 5 i 10 dnia rehabilitacji (odpowiednio p=0,02 i p=0,05). W 1 dniu rehabilitacji wykazano istotny statystycznie spadek ciśnienia skurczowego po 15 minutach od zakończenia masażu (p=0,001). 

W grupie III badanych stwierdzono istotny statystycznie spadek ciśnienia skurczowego bezpośrednio po masażu we wszystkich odnotowanych dniach rehabilitacji (odpowiednio p=0,01;p<0,001i p=0,001).Pierwszego dnia rehabilitacji, porównując wynik bezpośrednio po masażu z wynikiem po 15 min od masażu, zaobserwowano wzrost ciśnienia skurczowego, 5 dnia ciśnienie skurczowe zmniejszyło się istotnie statystycznie (p=0,002), zaś 10 dnia wynik ten był porównywalny.

W I grupie pacjentów zaobserwowano istotny statystycznie wzrost ciśnienia skurczowego przed masażem między 1 a 5 dniem rehabilitacji (p=0,02), zaś między 5 a 10 dniem istotny spadek (p=0,02). Biorąc pod uwagę czas 15 min po masażu, istotny okazał się wzrost ciśnienia skurczowego pomiędzy 1a5 (p=0,01) oraz 1 a 10 (p=0,04) dniem rehabilitacji. 

W II grupie pacjentów zaobserwowano istotny statystycznie spadek ciśnienia skurczowego między 1 a 5 (p=0,05) oraz 1 a 10 (p=0,03) dniem przed masażem. 

W III grupie pacjentów stwierdzono istotny statystycznie spadek ciśnienia skurczowego zarówno między 1 a 5 (p<0,001) oraz 1 a 10 (p<0,001) dniem przed masażem, jak również między 1 a 5 dniem po 15 min od masażu (p=0,03). Między 5 a 10 dniem rehabilitacji stwierdzono istotny statystycznie wzrost ciśnienia skurczowego po 15 min od masażu (p=0,05).

WI grupie badanych wykazano istotny statystycznie wzrost ciśnienia rozkurczowego bezpośrednio po masażu w 1, 5 i 10 dniu rehabilitacji (odpowiednio p=0,01; p=0,05 i p=0,01). Pierwszego dnia rehabilitacji zaobserwowano istotny statystycznie spadek ciśnienia rozkurczowego po 15 minutach od zakończenia masażu (p=0,05). 

WII grupie badanych zaobserwowano istotny statystycznie spadek ciśnienia rozkurczowego w 1, 5 i 10 dniu rehabilitacji po 15 minutach od zakończenia masażu (odpowiednio: p=0,04; p=0,02 i p=0,004). 

W III grupie badanych, po 15 minutach od zakończenia masażu, odnotowano istotny statystycznie spadek ciśnienia rozkurczowego w 1 i 10 dniu rehabilitacji (odpowiednio: p=0,001 i p<0,001) oraz istotny statystycznie wzrost tego ciśnienia w 5 dniu rehabilitacji (p=0,01).

W I grupie pacjentów nie odnotowano żadnych istotnych statystycznie różnic ciśnienia rozkurczowego między poszczególnymi dniami rehabilitacji. 

WII grupie pacjentów zaobserwowano istotny statystycznie spadek ciśnienia rozkurczowego pomiędzy 1 a 10 dniem rehabilitacji przed masażem (p=0,03) oraz bezpośrednio po masażu (p=0,02). 

W III grupie pacjentów odnotowano istotny statystycznie spadek ciśnienia rozkurczowego między 1 a 5 dniem rehabilitacji przed masażem (p=0,03) oraz bezpośrednio po masażu (p<0,001), jak również między 1 a 10 dniem rehabilitacji bezpośrednio po masażu (p=0,01) i po upływie 15 min od zakończenia masażu (p=0,01).

WI grupie badanych wykazano istotny statystycznie spadek tętna bezpośrednio po masażu w 1, 5 i 10 dniu rehabilitacji (odpowiednio: p=0,02; p=0,02 i p<0,001). 10 dnia rehabilitacji zaobserwowano istotny statystycznie spadek tętna po 15 minutach od zakończenia masażu (p=0,006). 

WII grupie badanych zaobserwowano istotny statystycznie spadek tętna bezpośrednio po masażu 5 i 10 dnia rehabilitacji (odpowiednio p=0,02 i p=0,01). W1 dniu rehabilitacji wykazano istotny statystycznie spadek tętna po 15 minutach od zakończenia masażu (p=0,016)

WIII grupie badanych stwierdzono istotny statystycznie spadek tętna po 15 minutach od zakończenia masażu we wszystkich odnotowanych dniach rehabilitacji (odpowiednio: p=0,004; p=0,011 i p=0,002). W II grupie pacjentów zaobserwowano istotny statystyczny spadek tętna między 1 a 5 dniem rehabilitacji bezpośrednio po masażu (p=0,004). W grupie I i III nie stwierdzono istotnych statystycznie zmian tętna między poszczególnymi dniami rehabilitacji.

Dyskusja 

Badanie potwierdza, iż masaż leczniczy ma wpływ ogólnoustrojowy i wpływa na zmiany parametrów ciśnienia tętniczego.W 90-osobowej grupie pacjentów objętych badaniem masaż w poszczególnych dniach istotnie statystycznie wpływał na wzrosty i spadki zarówno ciśnienia skurczowego, rozkurczowego, jak i tętna. Badanie wykazało również wpływ masażu na spadek ciśnienia skurczowego i tętna u osób z nadciśnieniem tętniczym, jednak nie jest wiadome jak trwałe są to efekty. 

Do podobnych wniosków w swoich badaniach doszła Mucha i wsp., którzy wykazali, iż może dojść do różnej reakcji pacjentów na bodziec masażu całego ciała, jednak w większości zgodnie z prawami fizjologii dochodziło do obniżenia ciśnienia skurczowego jak i rozkurczowego. 

Aourella i wsp. zauważyli nieznaczny spadek ciśnienia krwi wywołany masażem szwedzkim grzbietu, karku i klatki piersiowej, który tłumaczą zahamowaniem pracy współczulnego układu nerwowego; jednocześnie sugerują, że masaż może być stosowany jako uzupełnienie leczenia nadciśnienia tętniczego spowodowanego stresem. 

Olney i Holland badali wpływ regularnie stosowanego masażu grzbietu na zmiany ciśnienia tętniczego krwi pacjentów z klinicznie stwierdzonym nadciśnieniem. Przeprowadzona analiza pozwoliła stwierdzić, że regularnie wykonywany masaż grzbietu może obniżać ciśnienie krwi, zarówno skurczowe, jak i rozkurczowe. 

Do podobnych wniosków doszli Cady i wsp., którzy wykonywali 15-minutowy masaż grzbietu na redukcję stresu w miejscu pracy, który oceniano na podstawie zmian ciśnienia tętniczego krwi. Badanym mierzono ciśnienie krwi przed i po przeprowadzeniu masażu. Wyniki wykazały znaczny spadek ciśnienia skurczowego i rozkurczowego u badanych osób. 

Andrzejewski i wsp. potwierdzają pogląd wpływu masażu na obniżenie parametrów ciśnienia tętniczego u osób z dolegliwościami bólowymi narządu ruchu przy następującej hipotezie – masaż medyczny przez normalizację napięcia aparatu mięśniowo-powięziowo-więzadłowego może obniżać dolegliwości bólowe w obrębie narządu ruchu i tym samym zmniejszać oporność naczyń krwionośnych przebiegających przez tkanki miękkie (mięśnie, powięzi). Jednocześnie, działając na nerwowy układ wegetatywny, masaż może być czynnikiem normalizującym ciśnienie krwi u osób z nadciśnieniem tętniczym. 

W porównaniu do polskiej literatury fachowej, światowa częściej wskazuje na powyższe zależności. Współczesna medycyna i psychologia popiera zastosowanie masażu w profilaktyce chorób cywilizacyjnych oraz w terapii zmian w tkankach miękkich w wyniku długotrwałego stresu jak i negatywnych stanów emocjonalnych, mogących wpływać na wartości ciśnienia tętniczego i tętna. 

Jak wynika z badań Walaszek i wsp. masaż klasyczny kończyny dolnej miał większy wpływ na zmiany wartości ciśnienia tętniczego niż masaż grzbietu. Badania były przeprowadzone na grupie zdrowych osób między 21 a 26 rokiem życia. 

Niniejsze badania wykazały, iż nadciśnienie tętnicze można uznać za względne przeciwwskazanie do stosowania masażu i po zbadaniu większej ilości pacjentów oraz potwierdzeniu wyników, masaż można stosować u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym jako terapia uzupełniająca. 

Wnioski 

1. Masaż leczniczy wpływa na spadek parametrów ciśnienia skurczowego i tętna u osób z nadciśnieniem tętniczym. 

2. Masaż leczniczy może wpłynąć zarówno na wzrost jak i na spadek wartości ciśnienia tętniczego i tętna w zależności od wyjściowego ciśnienia tętniczego krwi.