Obrzęk to nadmierne, patologiczne gromadzenie się płynu w przestrzeni zewnątrzkomórkowej. Wprawdzie dosyć często w warunkach prawidłowych obserwujemy duże wahania objętości przestrzeni zewnątrznaczyniowej i zewnątrzkomórkowej, jednak nie dochodzi do obrzęku. Zapobiegają temu dwa mechanizmy:

- odprowadzanie zwiększonych objętości przesączu przez naczynia chłonne,

- bardzo mała podatność przestrzeni zewnątrznaczyniowej i zewnątrzkomórkowej.

          Z obrzękiem patologicznym mamy do czynienia, kiedy wzrost objętości danego obszaru przekroczy 30%. Następuje wtedy gwałtowne zwiększenie podatności przestrzeni zewnątrzkomórkowej. W początkowym okresie niewydolności podczas snu obrzęk zmniejsza się, natomiast podczas wykonywania czynności dnia codziennego ulega zwiększeniu. W miarę utrzymywania się patologii obrzęk przestaje podlegać zmianom ilościowym w czasie doby, mimo przyjmowania pozycji horyzontalnej w okresie snu. Długotrwała obecność nadmiaru płynu tkankowego prowadzi do włóknienia i zmian zapalnych o charakterze przewlekłym. Obrzęk ulega utrwaleniu.

          Może być wiele przyczyn powstawania i utrzymywania się obrzęku. Obrzęki spowodowane niewydolnością serca ( przeciwskazanie do stosowania drenażu limfatycznego ) lub przewlekłą niewydolnością układu żylnego mają charakter ciastowaty co oznacza, że po uciśnięciu palcem powstaje w tym miejscu zagłębienie utrzymujące się przez długi okres czasu. W obrzękach limfatycznych ucisk palcem nie powoduje dłużej trwającego odkształcenia – nie pojawia się dołek. Dla ustalenia charakteru zmian istotne jest zdiagnozowanie spoistości obrzęku. W początkowym okresie niewydolności mamy do czynienia z obrzmieniami wiotkimi, w których tkanki łatwo poddają się uciskowi. W późniejszym okresie, kiedy dochodzi do zwłóknień, mamy do czynienia z obrzmieniami spoistymi, w których nawet mocny ucisk nie powoduje odkształceń tkanek.

          Stopień obrzęku limfatycznego kończyn dolnych określa się wg klasyfikacji Brunnera. Wyróżniamy:

I stopień – łagodny obrzęk obejmujący stopę i podudzie pojawia się pod koniec dnia i ustępuje po podniesieniu kończyny;

II stopień – obrzęk utrzymuje się przez cały dzień, ustępuje samoistnie w nocy, występuje dodatni objaw Stemmera ( pogrubienie fałdów skórnych nad drugim palcem stopy oraz utrudnione uniesienie skóry w tym miejscu );

III stopień – stały obrzęk bez zniekształcenia kończyny;

IV stopień – stały obrzęk zniekształcający kończynę, mogą występować powikłania skórne ( róża, wypryski, przetoki limfatyczne );

V stopień – słoniowacizna – obrzęk zniekształcający kończynę z pogrubieniem skóry i zmianami mięśniowymi, upośledzona funkcja kończyny.

W obrębie układu chłonnego możemy wyróżnić niewydolność objętościową, restrykcyjną lub mieszaną.

          Niewydolność objętościowa ( dynamiczna ) polega na zwiększonej ilości chłonki w przestrzeni pozanaczyniowej. Do podstawowych przyczyn takiego stanu rzeczy zaliczamy:

1 Wzrost ciśnienia filtracyjnego:

- rozszerzenie tętniczek,

- zwężenie żyłek,

- wzrost ciśnienia żylnego ( niewydolność krążenia, niedomykalność zastawek, niewydolność prawokomorowa ).

2 Zmniejszenie gradientu ciśnienia osmotycznego:

- obniżenie stężenia białek w osoczu,

- nagromadzenie substancji czynnych osmotycznie w przestrzeni wypełnionej przez płyn zewnątrzkomórkowy

Ciśnienie osmotyczne to ciśnienie , którym należy działać na roztwór aby powstrzymać przepływ rozpuszczalnika przez półprzepuszczalną membranę, która rozdziela roztwory o różnym stężeniu. Przyczyną pojawienia się ciśnienia osmotycznego jest różnica stężeń związków chemicznych lub jonów w roztworach po obu stronach membrany i dążenie układu do ich wyrównania.

3 Wzrost przepuszczalności naczyń włosowatych:

- substancja P, kininy ( substancja P to neuropeptyd odpowiadający za rozszerzenie naczyń krwionośnych, Kininy są to substancje peptydowe wytwarzane we krwi z białek osocza. Powodują rozszerzenie naczyń krwionośnych przyczyniając się do przekrwienia czynnego gruczołów oraz przekrwienia w miejscach objętych stanem zapalnym.),

- histamina i substancje pochodne ( histamina to hormon, który bierze udział w kontroli napięcia mięśni gładkich, wydzielania gruczołowego, neuroprzewodnictwa, różnicowania się i podziału komórek, gojenia się ran, rozwoju płodu. Jest również substancją przekaźnikową reakcji zapalnych. ),

Układ chłonny, mimo że jest sprawny, nie nadąża z odprowadzaniem płynu tkankowego. W obrębie naczyń chłonnych ustala się podwyższone ciśnienie, które może prowadzić do rozciągnięcia naczyń chłonnych i nieszczelności zastawek. Przepływ chłonki jest spowolniony, a w przestrzeni pozanaczyniowej cały czas znajduje się dużo płynu tkankowego.

          Niewydolność restrykcyjna ( mechaniczna ) wynika z zaburzonej drożności układu chłonnego. Wyróżniamy tu obrzęk pierwotny, którego przyczyna tkwi w wadach genetycznych i zaburzeniach rozwojowych lub/i węzłów chłonnych oraz obrzęk wtórny, który powstaje w przypadku uszkodzenia naczyń lub/i węzłów chłonnych. Przyczyną uszkodzenia, czy zablokowania przepływu mogą być urazy ( złamania, zwichnięcia ), nieczynność z powodu długotrwałego unieruchomienia ( opatrunek gipsowy ) lub chorób ( niedowład ), radioterapia, resekcja ( usunięcie ) części naczyń bądź węzłów w związku z przebiegiem procesów nowotworowych, a także choroby przebiegające z powiększeniem węzłów chłonnych. 

Choroby i stany stymulacji antygenowej przebiegające z powiększeniem węzłów chłonnych możemy usystematyzować w 8 grup:

1. choroby zakaźne, 
2. sarkoidoza ( choroba zapalna atakująca układ odpornościowy organizmu. Cechą charakterystyczną są grudki zapalne , zwane ziarniakami, które występują na różnych organach i nie ulegają wchłonięciu. Kiedy układ odpornościowy przechodzi w nadmierną dynamikę i tworzy się zbyt wiele ziarniaków, mogą one zakłócać strukturę i funkcję narządu. Niekontrolowane przewlekłe zapalenie może prowadzić do zwłóknienia, które jest trwałym bliznowaceniem tkanki narządu. ),
3. szczepienia ochronne,
4. limfadenopatie polekowe ( limfadenopatia to medyczny termin określający powiększenie węzłów chłonnych ),
5. choroby kolagenowe,
6. choroby skóry,
7. choroby nowotworowe układu chłonnego,
8. przerzuty nowotworowe.   

          Niewydolność mieszana polega na zaburzeniach restrykcyjnych w obrębie układu chłonnego z jednoczesnym zwiększeniem ilości płynu tkankowego. Prowadzi to do rozszerzenia naczyń i nieszczelności zastawek. Pojawia się niewydolność ściany z przesączaniem limfy na zewnątrz naczyń. Dłużej utrzymujący się taki stan prowadzi do limfanogiosklerozy ( pogrubienie lub stwardnienie naczynia limfatycznego ).

Charakterystyczne objawy obrzęku limfatycznego to:

• uczucie ciężkości kończyny – najczęściej zajęta jest tylko jedna kończyna,
• przyrost objętości kończyny: mały do 20%, średni 20-40%, duży powyżej 40%,
• skóra blada o prawidłowym uciepleniu,
• obrzęk palców, powodujący ich zniekształcenia – palce kiełbaskowate,
• głębokie, poprzeczne bruzdy na palcach,
• zmiany pęcherzykowate na skórze, przypominające brodawki, często z wyciekiem limfy,
• zanik fałdu oddzielającego palce od śródstopia – objaw Stemmera,
• skłonność do zakażeń bakteryjnych i grzybiczych, zwłaszcza po skaleczeniach lub zadrapaniach – pojawia się wówczas ból, zaczerwienienie, napięcie skóry oraz gorączka,
• jeśli nie ma zapalenia, zmiany są bezbolesne,
• zaburzenia emocjonalne i psychiczne – depresja.

           Cechy obrzęku limfatycznego zmieniają się w miarę postępu choroby. Początkowo obrzęknięte są tkanki miękkie, podatne na ucisk. Po zwolnieniu ucisku na skórze pozostaje charakterystyczny dołek. Nasilenie zmian wiąże się ze stwardnieniem skóry, a także jej przebarwieniem i nadmiernym rogowaceniem. Skóra staje się szorstka i nie poddaje się tak łatwo uciskowi. Równocześnie powiększa się obszar zajęty obrzękiem, sprawność kończyny zostaje upośledzona, pojawiają się zmiany w układzie kostno-stawowym. Takie zaawansowane stadium obrzęku limfatycznego nazywa się słoniowacizną. Powiększanie się obrzęku polega głównie na szerzeniu się przez ciągłość na sąsiadujące tkanki. Postęp zmian obrzękowych jest na ogół powolny. Obrzęk limfatyczny jest chorobą postępującą.

          Powikłania dotyczące obrzęku limfatycznego dotyczą przede wszystkim skóry i tkanki podskórnej, wywołując w nich różne zmiany patologiczne:

• Zwiększenie objętości – jest następstwem gromadzenia się limfy, która wydostaje się z uszkodzonych lub niedrożnych naczyń chłonnych i ulega magazynowaniu w tkankach. Zwiększenie objętości wiąże się też z przerostem tkanki tłuszczowej.
• Pogrubienie i stwardnienie – jest następstwem namnożenia fibroblastów, czyli komórek tworzących tkankę łączną, z której zbudowana jest skóra. Zadaniem fibroblastów jest produkcja kolagenu, podstawowego białka tworzącego strukturę skóry. Jego nadmierne wytwarzanie w obrzęku limfatycznym prowadzi do stwardnienia skóry.
• Nadmierne rogowacenie – w obrzęku limfatycznym dochodzi też do nadmiernego namnażania komórek naskórka – keratynocytów, które odpowiadają za tworzenie warstwy zrogowaciałej skóry.
• Zapalenie – nagromadzenie chłonki, która ze względu na wysoką zawartość białka stanowi dobrą pożywkę dla drobnoustrojów, sprzyja zakażeniom bakteryjnym i grzybiczym, co prowadzi do rozwoju stanu zapalnego w zajętej kończynie. Powikłanie to występuje u 20-40% chorych.
• Powikłaniem przewlekłego obrzęku limfatycznego może być też nowotwór złośliwy – mięsak limfatyczny. Częstość jego występowania jest największa wśród kobiet z obrzękiem chłonnym kończyny górnej po operacyjnym usunięciu piersi. Może mieć postać guza, owrzodzenie lub nacieku.

Utrzymujący się długotrwale nasilony obrzęk limfatyczny prowadzi do zmian w obrębie kości i stawów. Masywny obrzęk i stwardnienie tkanek upośledzają ruchomość w stawach, a po dłuższym czasie prowadzą do zmian zwyrodnieniowych. Zmiany emocjonalne i psychiczne wiążą się ze znacznym upośledzeniem funkcjonowania chorego, spowodowanym obrzękiem chłonnym.