Wstęp

          Według Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (EU-OSHA) zmniejszenie poziomu stresu w pracy to jedno z największych wyzwań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy w Europie (Allen, 2012). Czynniki psychospołeczne, które występują w miejscu pracy oraz związany z nimi stres zostały przyjęte w wielu państwach całego świata jako znaczące zagrożenie dla zdrowia oraz bezpieczeństwa między innymi pracowników biurowych (Departament Prewencji Głównego Inspektoratu Pracy w Warszawie, 2006). Powoduje to ryzyko prawdopodobieństwa wystąpienia negatywnych skutków zarówno u pracowników, jak i dla przedsiębiorstw oraz państwa. Staje się on przyczyną do tworzenia i zaostrzania przebiegu wielu zaburzeń w stanie zdrowia, sprzyja występowaniu wypadków przy pracy i obniża jej efektywność (Studenski, 1996). Niesie to za sobą skutki w postaci zakłócania funkcjonowania firm i ich znaczne straty materialne (Golcz, 2016; Cox, 2008). Wynikiem tego jest obciążenie państwa kosztami związanymi z leczeniem pracowników i koniecznością wypłat świadczeń z tytułu pogorszenia stanu zdrowia pracujących. 

          Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wprowadza działania (World Mental Health Day, 2017; Chisholm, 2016) o zasięgu ogólnoświatowym takie jak WHO`s Global Plan of Action on Worker`s Health (2008-2017) oraz Mental Health Action Plan (2013-2020), które mają na celu poprawę zdrowia psychicznego w miejscu pracy. Informuje również, że problemy natury psychicznej pracowników wiążą się z brakiem zadowolenia z pracy i brakiem umiejętności stosowania właściwych metod relaksu (Harnois, 2009). Natomiast w latach dziewięćdziesiątych National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH) w wyniku przeprowadzonych obserwacji stwierdził, że zaburzenia zdrowia psychicznego wynikają ze stresu zawodowego oraz stanowią ok. 10% zaburzeń związanych z wypadkami w miejscu pracy oraz chorobami zawodowymi [Mołek-Winiarska, 2010; Centralny Instytut Ochrony Pracy, 2009; Dollard, 1996)]. 

          Jedną z form przeciwdziałania skutkom długotrwale utrzymującego się stresu w miejscu pracy, w szczególności dedykowaną pracownikom biurowym pozostającym w pozycji siedzącej przez większość czasu pracy, jest masaż. Odbywa się on komercyjnie w warunkach pracy i na zlecenie pracodawcy. 

          Nazewnictwo masaży wykonywanych w miejscu pracy jest wielorakie. Najczęściej spotyka się określenia „masażu firmowego”, „masażu biurowego”, „masażu korporacyjnego” i „masażu krzesełkowego”. Za twórcę takiej „formy relaksu” uznawany jest amerykański terapeuta David Palmer. Jego pomysłem było, aby z wykorzystaniem specjalnie skonstruowanego krzesła do masażu świadczyć usługi fizjoterapeutyczne w miejscu pracy. Zaproponowany przez niego masaż odbywa się na wspomnianym krześle, bez konieczności odsłaniania okolicy zabiegowej, zdejmowania ubrania, a tym samym nie jest wymagane stosowanie substancji poślizgowych. 

Stres

Ogólna, biorąca pod uwagę różne podejścia koncepcja, (Landowski, 2007) zakłada, iż stres: 

• dotyczy tylko i wyłącznie żywych organizmów,
• jest reakcją na informację o różnicach między rzeczywistym a oczekiwanym stanem środowiska wewnętrznego i zewnętrznego, stanowiącą zagrożenie dla właściwego funkcjonowania organizmu,
• charakteryzuje się wpływem ogólnoustrojowym, niespecyficznym oraz psychobiologiczny
• ma wpływ na adaptację oraz przyspiesza przywrócenie równowagi wykluczając zaburzenia w środowisku wewnętrznym bądź zewnętrznym oraz odnalezienie nowych możliwości funkcjonowania. 

          Zmiana środowiska wewnętrznego czy zewnętrznego, która wywołuje reakcję stresową, nazywana została stresorem. Dzieli się je na fizykalne i psychiczne. Zależnie od drogi, jaką informacja o nich dochodzi do organizmu oraz jak ona jest następnie przetwarzana, a stresor rozpoznawany i weryfikowany przez organizm (Landowski, 2007, Lusk, 2005) 

Reakcja stresowa

          Główną częścią reakcji stresowej jest uruchomienie dwóch podstawowych układów (Gunnar, 2007): układu sympatyczno-nadnerczowego SAM (sympathetic-adrenal medullary axis) oraz układu podwzgórze--przysadka-nadnercze HPA (hypothalamic--pituitary-adrenocortical). Reakcja stresowa dzieli się na komponentę specyficzną i niespecyficzną (Serhan, 2007; Sheeran, 1997). Reakcje te zachodzą we wzajemnej zależności i pod kontrolą układu neuro-immuno-endokrynnego. Gwarantuje to przeprowadzenie szybkiej i skutecznej akcji organizmu, w większości przypadków sfinalizowanej przywróceniem homeostazy i uzyskaniem nowej formy funkcjonowania ustroju w zaburzonych warunkach. Obie reakcje będą wyciszone w momencie rozwiązania sytuacji stresowej. W przetwarzaniu i interpretacji bodźców stresowych biorą udział kora mózgowa oraz najmłodsze (ewolucyjnie) struktury mózgu, które należą do układu limbicznego (Fuchs, 2003; Zimecki, 2004). Struktury te biorą udział w procesach emocjonalnych: motywacyjnych, nagradzających, decyzyjnych oraz procesach uczenia się i pamięci (Landowski, 2007; Zimecki, 2004; Fuchs, 2003). 

          W układzie SAM głównym mediatorem w komunikacji z układem immunologicznym są katecholaminy, głównie adrenalina (epinefryna) i noradrenalina (norepinefryna) (Goldfien, 2001) (Rycina 3). W wyniku bezpośredniego wpływu impulsów płynących z układu limbicznego do jego ośrodkowych struktur umiejscowionych w pniu mózgu następuje aktywacja układu współczulno-nadnerczowego. Ważną rolę pełni w tym procesie ciało migdałowate, w którym następuje ocena sygnałów docierających z obszarów czuciowych mózgu (Sternberg, 2003). Neurony, które wydzielają CRH w jądrze środkowym ciała migdałowatego oraz biegnące z podwzgórza mają zakończenia m.in. miejscu sinawym i innych częściach pnia mózgu. Aktywacja neuronów miejsca sinawego uruchamia różne mechanizmy stresu (Morilaki, 2005; Charney, 2004; Vermetten, 2002). 

          Pobudzenie receptorów adrenergicznych powoduje między innymi zwiększenie wyrzutu mięśnia sercowego, przyśpieszenie akcji serca oraz zwężenie naczyń skóry i przewodu pokarmowego oraz poszerzenie naczyń mm szkieletowych, czego konsekwencją jest lepsze ukrwienie mózgu oraz mięśni. Ponadto adrenalina aktywizuje glikogenolizę w wątrobie, zwiększając stężenie glukozy we krwi wraz z objawami nadmiernego funkcjonowania układu sympatycznego (Haddy, 2001). Aktywizacja układu sympatyczno-nadnerczowego następuje podczas pierwszej minuty reakcji stresowej. Jego celem jest jak najszybsze rozwiązanie sytuacji stresowej (Sapolsky, 2000). 

          Układ HPA (tzw. oś stresu) działa z około 30 minutowym opóźnieniem. Natomiast efekty jego działania potrafią utrzymać się przez dłuższy czas. Przygotowuje on organizm do lepszego funkcjonowania w trudnej sytuacji kontrolując przebieg reakcji stresowej, regulując jej aktywność oraz sygnalizuje moment jej zakończenia. 

          Podczas reakcji stresowej, w początkowej fazie, działanie glukokortykoidów prowadzi przez stymulację MR do uaktywnienia mechanizmów stresu (reakcja walki/ucieczki). Następnie aktywacja GR powoduje obniżenie nieistotnych w okresie stresu funkcji organizmu oraz utrzymanie ich na odpowiednim poziomie, a na końcu do ich wygaszenia (Gunnar, 2007; Sapolsky, 2000). 

Do funkcji glukokortykoidów zalicza się: 

- Aktywację i utrzymanie mechanizmów stresu np. walki/ucieczki,

- Spowalnianie działania mało znaczących w reakcji stresowej funkcji organizmu,

- Utrzymanie mechanizmu stresu na odpowiednim poziomie,

- Hamowanie i wygaszanie reakcji stresowej (ujemne sprzężenie zwrotne). Stopień wygaszania czynności przysadki i podwzgórza jest proporcjonalny do stężenia glikokortykoidów we krwi.

          Kontrola działania osi HPA przebiega przez mechanizm sprzężenia zwrotnego, w której glukokortykoid hamuje aktywność na poziomie przysadki, podwzgórza lub przez receptory zlokalizowane np. w hipokampie. Mechanizm ten odgrywa ważną rolę w reakcji stresowej. Właściwa czułość receptorów glukokortykoidowych oraz poprawna proporcja MR i GR określa w biologiczne podłoże radzenia sobie ze stresem. Brak poprawności w tym zakresie mogą doprowadzić do wydłużenia się czasu trwania stresu (stresu przewlekłego). Mogą także brać udział w patogenezie poniektórych zaburzeń psychicznych i schorzeń somatycznych takich jak depresja czy pourazowe zaburzenia stresowe.

Zarządzanie stresem w pracy 

          Według Studenski (1996) stres zawodowy to reakcja na bodźce mające miejsce w różnych sytuacjach związanych z pracą wykonywaną zawodowo. W innym źródle (Cieślak, 2000) określa się go jako niekorzystną reakcję pracownika na nadmierną presję lub innego rodzaju wymagania ze strony pracodawcy. Natomiast Państwowa Inspekcja Pracy (PIP) (Golcz, 2016) określa stres w pracy jako dyskomfort psychiczny dotyczący warunków i wymagań pracy przekraczających w danej chwili możliwości radzenia sobie pracownika. 

Stres ujmowany jest w trzech kategoriach: 

– bodźca wywołującego określone stany emocjonalne,
– reakcji organizmu na stawiane mu wymagania,
– relacji między jednostką a otoczeniem (Mastalerz-Migas, 2012; Leder, 2008). 

          Według Centralnego Instytutu Ochrony Pracy (2009) osoby pracujące z narażeniem na działanie stresu w środowisku pracy odczuwają dolegliwości somatyczne lub zdrowotne oraz są wycieńczone fizycznie i psychicznie. Okazuje się, że niedyspozycja zawodowa pracowników, może bezpośrednio przekładać się na funkcjonowanie całego przedsiębiorstwa, co jest opisywane i definiowane w odniesieniu do negatywnych skutków ekonomicznych takich jak: 

•   spadek efektywności pracy
•   niechętne i negatywne nastawienie do zmian i nowości w pracy
•   omijanie przepisów, zasad bezpieczeństwa, poleceń przełożonych
•   częste korzystanie ze zwolnień lekarskich, branie dni wolnych
•   uleganie wypadkom przy pracy
•   oznaki wypalenia zawodowego
•   w skrajnych wypadkach rezygnacja i odejście z pracy. 

          Długotrwałe narażenie na stres w miejscu pracy przyczynia się do zwiększenia kosztów funkcjonowania przedsiębiorstwa oraz staje się przyczyną strat finansowych.Wszczynanie w pośpiechu błędnych decyzji, niezadowoleni klienci, spadek efektywności i wydajności w pracy, wzrost ilości wypadków przy pracy, organizacja zastępstw nieobecnych pracowników, naboru, selekcji, szkolenia i przygotowania zawodowego nowych pracowników to przykłady kosztów, jakie mogą być wywołane niepotrzebnym stresem w miejscu pracy.. Dlatego też główną przyczyną, dla której podjęto próby walki ze stresem w dużych firmach i korporacjach był aspekt ekonomiczny i komercyjny. 

          Według danych z 2005r., zebranych przez The European Framework for Psychosocial Risk Management PRIMA-EF, w państwach Unii Europejskiej ok. 22% zaburzeń prawidłowego funkcjonowania i pogorszenia stanu zdrowia skutkowało pojawieniem się stresu zawodowego. W 2007 roku ta sama firma opublikowała wyniki wskazujące na fakt, że ponad 40 milionów pracowników biurowych w Unii Europejskiej cierpiało z powodu stresu w środowisku pracy. Oszacowano koszty związane z leczeniem chorób wywołujących stres psychiczny wskazując sumę ok. 20 miliardów euro (Leka, 2008). W Stanach Zjednoczonych wydatki pracodawców kierowane na leczenie pracowników z powodu chorób i dolegliwości związanych z trybem i środowiskiem pracy wynoszą 310 miliardów dolarów rocznie, a koszt leczenia chorób mających podłoże psychiczne to 317,5 miliarda dolarów rocznie (Leigh, 2010; Kessler, 2008). Stres, depresja, niepokój są coraz częściej powodem absencji w pracy i wynikających z tych powodów strat finansowych firm (Edington, 2002; Aldana, 2001; Serxner, 2001; Institute of Mental Health, 1999). 

          Państwowa Inspekcja Pracy w swoim biuletynie z 2016 roku wymienia zmiany w stanie zdrowia, które mogą być wywołane stresem. Są to: ból mięśni grzbietu, barków oraz obszaru LS kręgosłupa, silne skurcze jelit, pojawienie się owrzodzeń w układzie pokarmowym, częste infekcje oraz ogólne obniżenie odporności organizmu, udary mózgu, nadciśnienie tętnicze, choroba naczyń wieńcowych, zawał mięśnia sercowego, nerwice, depresje, choroby onkologiczne, zaburzenia zdrowia. Ponadto: patologiczne zachowania uwarunkowane nadużywaniem tytoniu, alkoholu lub innych środków odurzających, które mogą być zażywane w celu zmniejszenia napięcia psychicznego. Jedną z technik przeciwdziałających wymienionym schorzeniom jest masaż w miejscu pracy (Stephens, 2006). 

Podział programów zarządzania stresem wg. Institute of Work, Health & Organisations (2008): 

• zapobiegawcze – odpowiednia organizacja pracy w celu eliminacji źródeł stresu, 
• reakcyjne – oparte na wypracowanych zdolnościach organizacji do dostrzegania pojawiających się w danej chwili problemów i ich rozwiązywania, 
• rehabilitacyjne – wspieranie pracowników w radzeniu sobie ze stresem i w dojściu do siebie po przeżytych doświadczeniach. 

Wpływ masażu na niektóre parametry fizjologiczne oraz ogólny stan kliniczny pacjenta 

          Masaż jest zabiegiem fizykalnym, który polega na zastosowaniu czynnika mechanicznego w postaci sprężystego odkształcenia tkanek i narządów (Kassolik, 1998). Prawidłowe wykonanie masażu wpływa na niektóre parametry fizjologiczne, a efekty dotyczą zmian o charakterze miejscowym i ogólnoustrojowym. Otwarcie naczyń przedwłosowatych i rozszerzenie najmniejszych naczyń mikrokrążenia to skutek masażu uzyskany na opracowywanym obszarze. Taki efekt obserwuje się w warunkach fizjologicznych po wysiłku fizycznym. Zatem skutkiem masażu jest obniżenie ciśnienia skurczowego krwi tętniczej i podwyższenie ciśnienia żylnego oraz umożliwienie pozbycia się szkodliwych produktów przemiany metabolicznej (CO2, kwas moczowy, mlekowy, amoniak, mocznik, alkaloidy, flawonoidy, izoprenoidy, toksyny) poprzez odpływu krwi żylnej z tkanek (Liao, 2016; Givi, 2013).

Kolejne skutki to polepszenie przepływu chłonki w naczyniach limfatycznych i przestrzeniach międzykomórkowych, zwiększenie ukrwienia skóry, wzrost temperatury powłok ciała oraz polepszenie trofiki tkanek (Vairo, 2009; Koul, 2007; Straburzyńska-Lupa, 2006; Zborowski, 2002). Zmiany na drodze odruchowej to między innymi przyspieszenie pracy serca. Powoduje to zwiększenie pojemności minutowej, objętości wyrzutowej i siły skurczu mięśnia sercowego (wydajność mięśnia sercowego wzrasta, a częstotliwość skurczu maleje), usprawnienie przepływu krwi w naczyniach obwodowych poprzez polepszenie pracy lewej komory serca; stymulacja układu krwionośnego i limfatycznego wzmagająca rozprowadzanie substancji chemicznych wydzielonych z tkanek oraz zapobiegająca powstawaniu obrzęków żylno-limfatycznych.

Masaż wpływa również na usprawnienie procesu wydzielania z magazynów tkankowych związków aktywnych biochemicznie, które pozytywnie oddziałują na ustrój oraz psychikę (histamina, dopamina, acetylocholina, serotonina, bradykinina, endorfiny, enkefaliny, postaglandyna) (Rodrigues Oliveira 2015; Vigotsky, 2015; Straburzyńska-Lupa, 2006; Zborowski, 2002). Odnotowuje się również zmiany w sferze psychicznej pacjenta. Przejawia się to poprawą samopoczucia oraz subiektywnym uczuciem uśmierzenia bólu. Dodatkowo masaż wprowadza pacjenta w stan odprężenia, relaksu, zadowolenia. Niektórzy badacze (Field, 2005) twierdzą, że u osoby poddanej masażowi początkowo pojawia się uczucie lekkiego zmęczenia, które jednak dość szybko zanika, dając efekt poczucia wypoczynku. Cechuje się to również powrotem sił witalnych oraz poprawą ogólnego stanu umysłowego oraz emocjonalnego.

Mówi się również (Bost, 2006; Field, 2005) o eliminacji stresu, zmniejszeniu napięcia stresowego oraz eliminacji zaburzeń na tle emocjonalnym, w głównej mierze poprzez obniżenie poziomu hormonu stresu (hydrokortyzonu). Przyczynia się to do poprawy jakości życia oraz daje poczucie komfortu psychicznego. Literatura (Hanlon, 2014; Alan, 2008; Straburzyńska-Lupa, 2006) zawiera również potwierdzenie oddziaływania masażu na układ ruchu. Obserwuje się wzrost wytrzymałości, wydolności, siły oraz elastyczności mięśni, przyspieszenie procesów związanych z kurczeniem się włókien mięśniowych oraz ich rozkurczem. Widoczne jest także wzmożone wydzielanie mazi stawowej i poprawa zakresu ruchomości w stawach, przyspieszenie regeneracji powysiłkowej, pobudzenie procesów metabolicznych, obniżenie napięcia mięśniowego oraz lepsze odżywienie tkanki kostnej (Żuk, 2016). 

          Zastosowanie masażu w dalszym ciągu przeplata się z innowacyjnymi metodami dostępnymi na rynku medycznym. Z powodzeniem stosowany jest w profilaktyce chorób cywilizacyjnych i negatywnych stanów emocjonalnych wpływających na wartości ciśnienia tętniczego i tętna, ale też w terapii patologii tkanek miękkich wywołanych stresem i jego przewlekłością (Magiera, 2007; Kasperczyk, 2006). 

          Przynależność do grupy zawodowej jest istotnym predykatorem zdrowia. Według badań (Makowska, 2001) najwięcej osób „bardzo szczęśliwych” jest wśród prawników (24%), lekarzy, żołnierzy zawodowych i informatyków (ponad 19%). Wśród wymienionych jedynymi pracownikami, którzy stale pracują przy biurku to informatycy. 

          Literatura naukowa bardzo często poddaje analizie stres wśród pracowników medycznych takich jak pielęgniarki, ratownicy medyczni czy lekarze. 

          Podczas analizy stresu wśród ratowników medycznych (Binczycka-Anholcer, 2011) ustalono, że wpływ sytuacji traumatycznych i akcji ratowniczych jest znacznie odczuwalny w stanach emocjonalnych ratownika medycznego zarówno w pracy zawodowej jak i życiu prywatnym. 

          Badania wykazały, że wysoki poziom stresu u pielęgniarek wpływał na niski poziom wypalenia zawodowego, a występowanie stresu zależało od oddziału na jakim pracowały badane 

          Jedną z prób zmierzenia się z problemem stresu za pomocą masażu podjęli Amerykanie (Black i wsp., 2010), których celem było zbadanie skuteczności masażu w celu zmniejszenia niepokoju u osób biorących udział w programie odstawiania leków psychoaktywnych. Wykazano, że masaż był skuteczny w zmniejszaniu niepokoju podczas odstawiania leków oraz uznano go jako potencjalną, niefarmakologiczną formę walki z lękiem. Inne doniesienia naukowe są związane z wpływem masażu biurowego na zaburzenia mięśniowo-szkieletowe i ruchomość stawów (Psiško i wsp., 2010). Ich wynikiem było ustalenie, że masaż biurowy wykonywany w serii dwa razy w tygodniu przez miesiąc był skuteczniejszy niż pojedynczo wykonany zabieg lub jego brak. 

          W kolejnych badaniach (Pędziwiatr, 2006) wykonywano masaż klasyczny mięśni: czworobocznego, równoległobocznego, dźwigacza łopatki, zębatego przedniego, mostkowo-obojczykowo-sutkowego, mięśni piersiowego większego i piersiowego mniejszego, na koniec opracowując dermatomy odcinka C kręgosłupa wg Gläser`a - Dalicho. Uzyskane wyniki tych badań przy zastosowaniu skali D.Wechsler`a oraz testu Bender pozwoliły wywnioskować, że w wyniku zastosowania masażu na wybranej grupie pacjentów, pojawiły się zmiany istotne statycznie, zarówno w obszarze somatycznym jak i psychicznym. Pod wpływem masażu nastąpiła poprawa procesów psychicznych w zakresie: pamięci bezpośredniej i koncentracji uwagi, radzenia sobie ze stresem, procesów uczenia się i procesów percepcyjno-motorycznych. 

          Kolejne badania (Black i wsp., 2010) na grupie 82 osób wykazały, że w kontekście klinicznym masaż był bardziej skuteczny w obniżaniu poziomu niepokoju od treningu relaksacyjnego. Drugą konkluzją badań było uznanie masażu jako potencjalnego, uzupełniającego, niefarmakologicznego sposobu walki ze stresem. Do pomiaru niepokoju użyto skali Spielberger State–Trait Anxiety Inventory (STAI). 

          Badania (Aourell M. i wsp. 2005), wykazują nieznaczny spadek ciśnienia krwi spowodowany masażem szwedzkim okolic grzbietu, karku oraz klatki piersiowej. Tłumaczone jest to przez nich zahamowaniem pracy współczulnego układu nerwowego. Badacze Ci uważają również, że masaż może być zastosowany jako dopełnienie w leczeniu nadciśnienia tętniczego, które wywołane jest stresem. O następstwach nadmiernego stresu mówią badania (Kaczyńska, 2003), których wynikiem jest stwierdzenie, że stres ma wpływ na podwyższenie ciśnienia krwi i przyczynia się do powstawania nadciśnienia. 

          W publikacjach naukowych (Olney, 2005; Holland, 2001) wykazano wpływ regularnie wykonywanego masażu pleców na zmiany ciśnienia tętniczego krwi u pacjentów z klinicznie stwierdzonym nadciśnieniem. Przejawiał się on obniżeniem ciśnienia skurczowego i rozkurczowego krwi. Badania Alan i wsp. (2008) również potwierdziły wpływ masażu na obniżenie wartości ciśnienia tętniczego i tętna. 

Wnioski 

1.Zastosowanie masażu zmniejsza poziom stresu pracowników biurowych. W związku z tym należy wziąć pod uwagę tę formę terapii jako działanie .

2.Masaż wpływa na zmiany wartości ciśnienia tętniczego, tętna oraz stężenia tlenu we krwi. Zmiany te są korzystne - ciśnienie skurczowe i rozkurczowe krwi oraz tętno zmniejszają się, natomiast stężenie tlenu we krwi wzrasta.