Wstęp 

          Choroby układu krążenia to najczęściej występujące choroby przewlekłe i najczęstsza przyczyna zgonów u mężczyzn po 45 r.ż., a u kobiet po 55 r.ż. Jest to zatem bardzo ważna grupa schorzeń, na dodatek często o odmiennym przebiegu u mężczyzn i kobiet. W grupie tej jednym z najczęstszych zaburzeń jest nadciśnienie tętnicze. Jest ono chorobą szczególnie często stwierdzaną w społeczeństwach o wysokim stopniu uprzemysłowienia i cywilizacji, w których tempo życia, stresy i otaczające środowisko sprzyjają jej powstawaniu. Zagrożenie związane z wysokim ciśnieniem tętniczym krwi wynika z faktu, że jego bardzo wysokie wartości mogą być przyczyną bezpośredniego uszkodzenia niektórych narządów, najczęściej mózgu lub nerek. Często u osób, u których stwierdza się podwyższone ciśnienie tętnicze krwi, dochodzi do przyspieszonego rozwoju miażdżycy naczyń i jej powikłań: choroby wieńcowej i zawału mięśnia sercowego, udaru mózgu, niewydolności krążenia i niedrożności tętnic kończyn.

          Nadciśnienie tętnicze dotyczy ludzi w różnym wieku i stwierdza się je u ponad jednej trzeciej dorosłych Polaków. Przyczyny nadciśnienia tętniczego są różnorodne i dlatego jego leczenie mimo postępu medycyny nadal sprawia wiele kłopotów. Główną metodą leczenia nadciśnienia tętniczego jest farmakoterapia. Znany jest również fakt korzystnego działania aktywności fizycznej na obniżenie ciśnienia krwi. 

          Wśród osób chorujących na nadciśnienie tętnicze jest wiele takich, u których występują współistniejące dolegliwości bólowe w obrębie narządu ruchu, a szczególnie często dotyczą one kręgosłupa. Przeprowadzone wcześniej badania wykazały istotną zależność między występowa− niem przewlekłego bólu somatycznego a podwyższonym ciśnieniem tętniczym krwi. Fakt ten zwrócił uwagę autorów pracy na zbadanie możliwości wykorzystania masażu medycznego w normalizacji ciśnienia krwi u osób, u których podwyższone jego wartości mogą być skojarzone z przewlekłym bólem kręgosłupa. Zagadnienie to może być tym bardziej interesujące ze względu na to, że zgodnie z obowiązującymi kanonami nadciśnienie tętnicze stanowi przeciwwskazanie dla większości zabiegów fizykoterapeutycznych, które rutynowo stosowane są w leczeniu przeciwbólowym chorych z bólami kręgosłupa. W dostępnej literaturze brakuje rzetelnych prac dotyczących zastosowania masażu u osób z nadciśnieniem tętniczym. Pomimo tego jest on często nie zalecany u osób z nadciśnieniem tętniczym krwi bez jednoznacznego, empirycznego potwierdzenia słuszności tego poglądu. Stanowi to poważne ograniczenie w stosowaniu tego rodzaju terapii w sytuacjach, kiedy mogłoby ono przynieść znaczne korzyści dla pacjentów, nie stanowiąc jednocześnie zagrożenia dla ich zdrowia, wynikającego ze skutków ubocznego działania. 

Cel pracy 

          Celem pracy była próba oceny możliwości wykorzystania masażu medycznego u osób z łagodnym nadciśnieniem tętniczym i towarzyszącymi dolegliwościami bólowymi kręgosłupa. Przyjęto hipotezę, że masaż medyczny przez normalizację napięcia aparatu mięśniowo−powięziowo−więzadłowego może obniżać dolegliwości bólowe w obrębie narządu ruchu i tym samym zmniejszać opór naczyń krwionośnych przebiegających przez tkanki miękkie (mięśnie, powięzie). Jednocześnie, działając na nerwowy układ wegetatywny, masaż może być czynnikiem normalizującym ciśnienie krwi u osób z nadciśnieniem tętniczym. 

Materiał i metody 

          Badania przeprowadzono na grupie 34 osób ze zdiagnozowanym łagodnym nadciśnieniem tętniczym, w tym 18 kobiet i 16 mężczyzn w wieku od 45 do 60 lat (średnia wieku wynosiła 51 lat). Badanie i kwalifikację do grupy badawczej przeprowadził lekarz rodzinny. 

Kryteria włączenia:
– zgoda pacjenta,
– wiek 45–60 lat,
– nadciśnienie pierwotne,
– nadciśnienie tętnicze łagodne (skurczowe 140–159 mmHg, rozkurczowe 90–99 mmHg), – brak powikłań narządowych,
– nadciśnienie świeżo rozpoznane,
– bez wcześniejszego leczenia,
– bóle kręgosłupa utrzymujące się przynajmniej od 6 miesięcy 

Kryteria wyłączenia: konieczność włączenia leczenia farmakologicznego w trakcie terapii. 

Badania zostały przeprowadzone w Zakładzie Fizykoterapii i Masażu Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu pod nadzorem lekarza. 

          Eksperyment składał się z serii 5 masaży medycznych wykonywanych w 3−dniowych odstępach między zabiegami. Badania były prowadzone w godzinach popołudniowych. Z każdym badanym przeprowadzono wywiad i dokonano oceny palpacyjnej wrażliwości uciskowej tkanek miękkich narządu ruchu. Ocena ta została przeprowadzona na przyczepach kostnych wybranych tkanek wchodzących w skład poszczególnych układów, tj.: układu mięśnia najszerszego grzbietu, układu mięśnia piersiowego większego, układu mięśnia piersiowego mniejszego i układu więzadła krzyżowo−guzowego. Wymienione układy to zespoły tkanek mających z sobą bezpośredni lub pośredni kontakt strukturalny i przez to pozostających z sobą w zależnościach funkcjonalnych zgodnie z prawem tensegracji. Ocena ta polegała na punktowym od− kształceniu (nacisku opuszkiem palca masażysty) miejsc przyczepów kostnych poszczególnych elementów anatomicznych i w tym czasie na subiektywnej ocenie przez pacjentów ich wrażliwości (bolesności). Nacisk wykonywany był z narastającą siłą do momentu, kiedy masażysta wyczuwał opór tkanki kostnej, uniemożliwiający dalsze odkształcanie ocenianej tkanki. W tym czasie badany informował masażystę o tym, czy w trakcie powyższego odkształcania odczuwa on ból w miejscu badanym, czy też odczuwa tylko ucisk bez wrażenia bólu. Przyjęto, że występowanie bólu w miejscu badanym świadczy o dysfunkcji ocenianej tkanki, z jednoczesnym podwyższeniem jej napięcia spoczynkowego. Dla dokumentacji powyższej oceny posłużono się kartą oceny pacjenta. 

          Przed przystąpieniem do badań każdy badany przez 10 minut przebywał w poczekalni w pozycji siedzącej, w celu wyciszenia i uspokojenia organizmu. Badanie odbywało się w pomieszczeniu wyciszonym i zamkniętym dla osób trzecich, aby wykluczyć ewentualne czynniki zakłócające, które mogłyby wpłynąć na wyniki pomiaru ciśnienia krwi. Przed i po każdym zabiegu masażu medycznego mierzono dwukrotnie (z odstępem 5−minutowym) ciśnienie krwi aparatem rtęciowym. 

          Każdy zabieg składał się z dwóch części. W pierwszej wykonywano masaż medyczny zgodnie z dokonaną oceną stanu pacjenta z uwzględnieniem zmian i dolegliwości z nimi związanych w obrębie narządu ruchu. W trakcie zabiegów masowane były tkanki, które w ocenie wykazały wzmożoną wrażliwość. Masaż wykonywany był przez tego samego masażystę u wszystkich pacjentów. Pacjenci przebywali w pozycji rozluźniającej zgodnej z zasadami pozycji ułożeniowej, a podczas zabiegu stosowano klasyczne techniki masażu: głaskanie, rozcieranie, ugniatanie i wibrację. Celem tej części zabiegu była normalizacja napięcia, a przez to funkcji masowanych tkanek, co łączyło się z obniżeniem ich tkliwości i zmniejszeniem lub zniesieniem bólu wy− stępującego podczas odkształcania (ucisku) na przyczepach kostnych. Średni czas trwania tej części eksperymentu wynosił 30 minut. 

          W drugiej części zabiegu wykonywano masaż medyczny mający na celu normalizację dystrybucji krwi żylnej i chłonki w obrębie jamy brzusznej. Ta część zabiegu trwała 10 minut i polegała na: 

1. Normalizacji napięcia mięśni przywłośnych okolicy skóry unerwionej z nerwu płciowo−udowego i skórnego bocznego uda przez wykonywanie szczotkowania w tej okolicy zgodnie z przebiegiem włosów.
2. Odkształcaniu sprężystym błony mostkowej przedniej i przestrzeni międzyżebrowych, powięzi piersiowo−lędźwiowej i mięśnia zębatego tylnego dolnego po obu stronach w celu przywrócenia prawidłowej ruchomości przepony. Oddziaływanie to pozwoliło na zwiększenie odpływu krwi żylnej przez żyłę główną dolną.
3. Zintensyfikowanie odpływu krwi żylnej ze splotu odbytniczego i krzyżowego przez żyły sromowe wewnętrzne, żyłę krzyżową pośrodkową i kreskową dolną przez wykonywanie modulowanego nacisku od krawędzi górnej gałęzi kości łonowej w kierunku pępka.
4. Wzmożenie ruchu perystaltycznego w naczyniach chłonnych odprowadzających chłonkę z okolicy miednicy przez wykonywanie płasko ułożoną dłonią ruchów kolistych w granicach przesuwalności skóry w 1/3 górnej przyśrodkowej części uda w kierunku mięśnia pośladkowego wielkiego i gruszkowatego oraz w okolicy pachwiny. 

          W drugiej części zabiegu pacjenci leżeli na plecach z wałkiem pod głową w celu rozluźnienia mięśni mostkowo−sutkowo−obojczykowych. Pod kolanami ułożony był wałek w celu uzyskania zgięcia w stawach kolanowych pod kątem 90° i przez to rozluźnienia mięśni biodrowo−lędźwiowych. Dzięki takiej pozycji następuje normalizacja funkcji nerwów przebijających się przez ten mięsień (nerw skórny boczny uda i nerw płciowo−udowy), które to z kolei mają wpływ na stan wrażliwości skóry w okolicy dolnej części powłok brzusznych i pachwin. Normalizacja czucia powierzchownego w obrębie skóry tej okolicy umożliwiła sprężyste odkształcanie tkanek głębiej położonych. 

Wyniki badań 

Uzyskane wyniki badań zostały przedstawione na wykresach. 

Przedstawiono średnie wartości ciśnienia skurczowego przed i po kolejnych zabiegach masażu. Wynika z niej, że wartości ciśnienia skurczowego w przebiegu terapii wahały się z tendencją malejącą. 

Przedstawiono średnie wartości ciśnienia rozkurczowego przed i po zabiegach. Podobnie jak w przypadku wartości ciśnienia skurczowego ciśnienie rozkurczowe zmieniało się podczas przebiegu terapii, aby na jej końcu znacznie się obniżyć. 

Średnia wartość ciśnienia skurczowego w grupie badanej zmniejszyła się po serii zabiegów o 14,2 mmHg . 

Przedstawiono średnie wartości ciśnienia rozkurczowego po pierwszym i po ostatnim zabiegu. Średnia wartość ciśnienia rozkurczowego w grupie badanej po serii zabiegów również zmniejszyła się o 13,6 mmHg. 

          Wyniki poddano analizie statystycznej z wykorzystaniem testu t−Studenta i wykazano, że różnice między średnimi wynikami ciśnienia skurczowego i ciśnienia rozkurczowego po pierwszym i po ostatnim zabiegu są istotne statystycznie na poziomie istotności α ≤ 0,05. 

          U wszystkich badanych nastąpiła także znaczna redukcja lub ustąpienie dolegliwości bólowych kręgosłupa. Należy podkreślić również fakt, że w większości przypadków znacznie zmniejszyła się liczba tkanek, w obrębie których przed rozpoczęciem terapii występował ból podczas oceny palpacyjnej. 

Dyskusja 

          Powszechnie wiadomo, że pod wpływem masażu dochodzi do zmian fizjologicznych w organizmie. Sprzyja on między innymi normalizacji napięcia tkanki mięśniowej, poprawie funkcjonowania układu nerwowego i układu krążenia. 

           Sprawność układu krążenia obwodowego zależy przede wszystkim od siły skurczu serca, a także od elastyczności naczyń. Z kolei regulacja pracy serca jest uzależniona od układu wegetatywnego - czynności nadawcy rytmu. Serce będące w czasie spoczynku, otrzymuje od części przywspółczulnej ciągłą impulsację. Część ta działa zwalniająco i oszczędzająco, zmniejszając przewodnictwo, pobudliwość, częstotliwość, a także siłę skurczu serca. Przeprowadzone badania potwierdziły powszechnie znane poglądy o tonizującym działaniu masażu na autonomiczny układ nerwowy. 

          W przedstawionym eksperymencie u wszystkich badanych, oprócz łagodnego nadciśnienia tętniczego krwi, stwierdzono zaburzenia w układzie mięśniowo−powięziowym, objawiające się bólem kręgosłupa i podwyższoną tkliwością tkanek miękkich. Mogą one być dodatkowym czynnikiem sprzyjającym zaburzeniom w układzie krążenia i przyczyniać się do wzrostu ciśnienia tętniczego krwi. W celu działania terapeutycznego, zmierzającego do przywrócenia stanu równowagi narządu ruchu, metodyka masażu oparta została na zasadzie tensegracji, która mówi, że wzrost napięcia w jednym elemencie struktury musi być równoważony zwiększonym napięciem w innych elementach tej struktury. Analizując uzyskane wyniki badań, można było zauważyć tendencje wzrostową ciśnienia skurczowego, jak i rozkurczowego w pierwszym okresie cyklu zabiegów (pierwsze 2–3 zabiegi), co mogło być spowodowane zaburzeniem układu naprężeń mięśniowo−powięziowych, wynikającym z interwencji w patologiczny (choć utrwalony) status quo. Prawdopodobną przyczyną wzrostu napięcia mogło być przejściowe zwiększenie natężenia bólu w narządzie ruchu spowodowane nagłą ingerencją w stan naprężeń tkanek miękkich. Taka sytuacja ma często miejsce po pierwszych zabiegach terapeutycznych, kiedy dochodzi do reakcji „obronnej” i zaburzenia równowagi w napięciu mięśni, powięzi i więzadeł. Pacjenci często określają ten stan jako przejściowe „rozbicie” i pogorszenie samopoczucia. Okazuje się, że po kolejnych zabiegach, gdy dochodziło do stopniowego zrównoważenia napięcia, następowało również obniżenie dolegliwości bólowych, co mogło przyczynić się do redukcji ciśnienia tętniczego jako pośredniej reakcji organizmu na ból. 

          W literaturze brak jest jednak doniesień na temat wpływu masażu na ciśnienie krwi u ludzi. Są natomiast doniesienia, świadczące o tym, że takie badania zostały przeprowadzone na zwierzętach, gdzie stwierdzono pod wpływem masażu powłok brzusznych istotne statystycznie obniżenie ciśnienia tętniczego krwi 

          Przeprowadzone badania mogą stanowić zachętę do przeprowadzenia dalszych badań na większej grupie osób. Na podstawie uzyskanych wyników można wnioskować, że masaż medyczny może stanowić metodę uzupełniającą w leczeniu osób cierpiących na nadciśnienie tętnicze ze współistniejącymi dolegliwościami bólowymi kręgosłupa lub innych elementów układu ruchu. Jak powszechnie wiadomo, wiele zabiegów fizykalnych, głównie przegrzewających, jest przeciwwskazanych dla tej grupy osób. Dlatego tym bardziej zasadne wydaje się wprowadzenie masażu medycznego jako środka alternatywnego dla innych zabiegów fizykalnych u osób z nadciśnieniem, u których dodatkowo występują zaburzenia w narządzie ruchu. 

Wnioski 

1. Seria masażu medycznego może przyczyniać się do redukcji ciśnienia skurczowego i rozkurczowego u osób z nadciśnieniem tętniczym i dolegliwościami bólowymi narządu ruchu. 

2. W wyniku masażu medycznego w badanej grupie u wszystkich stwierdzono zmniejszenie lub ustąpienie dolegliwości bólowych w obrębie narządu ruchu.