Streszczenie 

Wstęp. Mogłoby się wydawać, że reakcje organizmu na zabieg powinny być zawsze adekwatne do podstawowych właściwości oddziałującego nań bodźca. Praktyka pokazuje jednak, że problem ten może być bardziej złożony, co oznaczałoby, że na przykład zabieg o charakterze relaksacyjnym nie zawsze będzie powodował relaks. Celem przedstawionej pracy jest analiza reakcji organizmu na zabieg masażu twarzy i owłosionej części głowy mierzona elektrodermalną metodą Ryodoraku. 

Materiał i metody. Autorka analizuje wyniki pomiaru aktywności elektrodermalnej (EDA) metodą Ryodoraku w grupie 44 kobiet, które poddane zostały jednorazowemu zabiegowi masażu twarzy w porównaniu z 25- osobową grupą kontrolną. 

Wyniki. Uzyskane wyniki pomiaru EDA obrazują charakterystyczne, wspólne dla wszystkich wykonanych zabiegów, różne typy reakcji organizmu na zastosowany bodziec fizykalny. Z analizy przeprowadzonych badań EDA wynika, że odpowiedź organizmu na zabieg masażu twarzy i owłosionej części głowy jest zróżnicowana i ma charakter indywidualny. 

Wnioski. Obserwowane różne typy reakcji ciała na wykonany zabieg masażu rodzą dalsze pytania badawcze związane z takimi problemami jak: kwantyfikacja skuteczności zabiegów w odniesieniu do indywidualnych potrzeb czy reakcji ciała, specyfika odzyskiwania stanu homeostazy przez organizm w obserwacjach długofalowych, różnicująca rola czynników wolicjonalnych, nastroju czy temperamentu osoby badanej, a także specyfika tych reakcji u sportowców. 

Słowa kluczowe: masaż twarzy, aktywność elektrodermalna, reakcje na zabieg 

Wstęp 

Masaż jest istotnym elementem odnowy biologicznej sportowców. Prowadzonych jest szereg badań dotyczących jego wpływu na usprawnianie procesów restytucji powysiłkowej, eliminacji stanów przeciążeniowych czy regulacji stanów emocjonalnych takich jak agresja, lęk czy inne zaburzenia o podłożu stresowym [1,2]. Masaż twarzy i owłosionej części głowy wydawał się być dotychczas zabiegiem zarezerwowanym wyłącznie dla obszaru kosmetologii, a w niektórych środowiskach terapeutycznych przez długi czas traktowany był nawet mało niepoważnie. Obecnie przekonanie to całkowicie zmienia się i w praktyce coraz częściej dostrzega się jego walory relaksacyjne i terapeutyczne oraz wynikające z tego, potencjalne korzyści w odnowie biologicznej sportowców. Warto pamiętać, że masaż okolicy twarzy i owłosionej części głowy, w ostatnich kilkudziesięciu latach rozszerzył też swoje wskazania o problemy zdrowotne, które występują także u sportowców takie jak: dysfunkcje stawu skroniowo-żuchwowego, zespół bólów mięśniowo-powięziowych twarzy, prozopalgia, szczękościsk mięśni żucia [3,4], przewlekłe zapalenie zatok [5], fibromialgia [6], bóle głowy, zwłaszcza pochodzenia stresowego [7]. Ludzie instynktownie masują nasadę nosa, uciskają dłonią kark, opuszkami palców masują skronie. To nie przypadek, że odruchowo dotyka się właśnie tych miejsc. W ten sposób intuicyjnie pobudzane są określone punkty receptorowe na skórze, odblokowywane są te rejony, w których utrudniony jest swobodny przepływ krwi i limfy. To przynosi ulgę w przypadku dolegliwości bólowych i poprawia samopoczucie. 

Badanie efektów masażu twarzy metodami eksperymentalnymi nie jest zbyt często podejmowane w literaturze. Jest to w istocie trudny problem, gdyż składają się na to subtelne oddziaływania fizjologiczne, złożone interakcje o charakterze psychoemocjonalnym i relacyjne (pacjent-terapeuta) [8]. Pomiar elektroprzewodności metodą Ryodoraku (ang. electrodermal activity – EDA) może być jednak nieocenioną metodą, której główną zaletą jest fakt, iż możliwe jest badanie tego rodzaju subtelnych oddziaływań jakim jest delikatny masaż okolicy głowy. W metodzie Ryodoraku dokonuje się pomiaru przewodnictwa skórnego dla stałego prądu elektrycznego (galwanicznego) 24 punktów ciała przyjętych jako reprezentatywne dla aktywności poszczególnych szlaków meridianowych (ang. representative measuring point – RMP). Punkty te charakteryzują się tym, że średnie wartości ich przewodności elektrycznej są równe średniej wartości przewodności elektrycznej wszystkich punktów danego meridianu [9]. 

Celem eksperymentu było przedstawienie zróżnicowanych reakcji na masaż twarzy i owłosionej części głowy w oparciu o pomiar aktywności elektrodermalnej (EDA) metodą Ryodoraku. 

Materiał i metody 

Materiał 

Przydziału do grupy badanej lub kontrolnej dokonano w oparciu o zasadę randomizacji. Grupa badana to 44 zdrowe kobiety w wieku 20-42 lata (średnia wieku 23 lata), które poddano zabiegowi masażu twarzy i owłosionej części głowy oraz trzykrotnym pomiarom EDA. Grupa kontrolna to 25 zdrowych kobiet w wieku 19-41 lat (średnia wieku 26), u których wykonano dwukrotny pomiar EDA. 

Metody 

Każda osoba przed udziałem w eksperymencie została szczegółowo poinformowana o jego przebiegu, celu oraz możliwości odstąpienia od udziału w badaniach w dowolnym momencie. 

1. Masaż twarzy i owłosionej części głowy
Masaż trwał u każdej z badanych osób 15 minut i był wykonywany na stole do masażu w pozycji leżenia na plecach. Podczas zabiegu osoby masowane przykryte były ręcznikiem i kocem, a pod stawami kolanowymi umieszczano wałek. Przed wykonaniem zabiegu przeprowadzano wywiad w celu ustalenia ewentualnych przeciwwskazań zdrowotnych, w tym alergii na preparaty kosmetyczne. W dalszej kolejności wykonywano demakijaż twarzy. Do masażu użyto preparatu, który zawierał wysokiej jakości naturalne oleje. W zabiegu zastosowano dwie techniki masażu klasycznego, tj. głaskanie i rozcieranie. Masaż miał mieć w założeniach charakter zabiegu relaksacyjnego, dlatego też wykonywany był w wolnym tempie, z lekkim naciskiem na tkanki i bez rozciągania skóry. Masowano okolicę twarzy, szyi oraz owłosionej części głowy, na której wykonywano głównie technikę rozcierania. Po zakończonym zabiegu, osoby badane przez 5 minut odpoczywały w pozycji półleżącej na stole. Po tym czasie dokonywano pomiaru aktywności elektrodermalnej w pozycji siedzącej. 

2. Pomiar aktywności elektrodermalnej (EDA) 

Zarówno w grupie badanej, jak i kontrolnej wyko- nano pomiar aktywności elektrodermalnej (EDA) reprezentatywnych dla poszczególnych szlaków meridianowych punktów akupunkturowych (RMP). Podstawy teoretyczne pomiaru wybranych dla poszczególnych szlakach meridianowych punktów RMP, zo- stały opracowane i opisane przez japońskiego lekarza profesora Yoshio Nakataniego (1923-1978) [10]. W grupie badanej, przed wykonaniem masażu twarzy, pomiar EDA wykonano dwukrotnie, w odstępach około 3 minut. Po zakończonym zabiegu wykonano w grupie badanej jednokrotny, porównawczy pomiar EDA. W grupie kontrolnej dokonano dwukrotnego pomiaru EDA w odstępach około 3 minut. Do badań wykorzystano urządzenie pomiarowe firmy Kolmio-Kiełkowscy, które jest wyrobem medycznym spełniającym wymagania Dyrektywy Medycznej Unii Europejskiej (certyfikat zgodności o numerze rejestracyjnym HD 6010252100010). Wartości uzyskiwane podczas pomiaru poszczególnych punktów RMP są podawane w miliamperach, pomiar polega na podaniu napięcia 12 V ze źródła o oporze wewnętrznym 60 kiloomów. Do pomiaru punktów receptorowych na skórze zlokalizowanych na stopach i dłoniach wykorzystana została funkcja diagnoskopu. Pomiar wykonano w 24 reprezentatywnych punktach RMP, po 6 punktów na każdej kończynie, zgodnie z opisem zawartym w instrukcji podanej przez producenta urządzenia. Na dłoniach dokonano pomiaru następujących punktów akupunkturowych: płuca (P9), osierdzie (O7), serce (S7), jelito cienkie (JC5), potrójny ogrzewacz (PO4), jelito grube (JG5). Na stopach zmierzono punkty: śledziona-trzustka (ŚT3), wątroba (W3), nerka (N5), pęcherz moczowy (PM65), pęcherzyk żółciowy (PŻ40), żołądek (Ż42). Po zakończeniu pomiarów wszystkie wartości były przenoszone do programu komputerowego Ryodoraku-mini, który umożliwia ich archiwizację oraz przegląd, zarówno w formie liczbowej, jak i graficznej [9]. 

3. Przebieg eksperymentu
Badania wykonywane były w godzinach dopołudniowych. Wszystkie masaże i pomiary przeprowadzono w jednym pomieszczeniu o temperaturze 21 stopni C. Przyjęto następujące kryteria wyłączenia osób z eksperymentu: podwyższona temperatura ciała (≥37.5), uogólnione infekcje wirusowe lub bakteryjne, ostre stany zapalne różnego pochodzenia, uszkodzenia naskórka w miejscu punktów pomiarowych, ciąża, stymulator serca, skręcenia, złamania oraz inne uszkodzenia czy urazy w częściach dystalnych kończyn, zmiany ropne na skórze twarzy bądź naruszenie ciągłości naskórka, okolica twarzy lub owłosionej części głowy w trakcie leczenia dermatologicznego. Przed pomiarem EDA przygotowywano roztwór soli fizjologicznej, którym nasączano watę umieszczaną w końcówce diagnoskopu. Potem następowało kalibrowanie aparatu poprzez zetknięcie elektrody czynnej z bierną i przykładano głowicę do odpowiedniego punktu dokonując pomiaru jego elektroprzewodności. W czasie pomiaru prawej dłoni elektrodę trzymano w dłoni lewej i na odwrót. W przypadku pomiaru punktów na stopie, elektrodę bierną trzymano w ręce przeciwnej do badanej kończyny. Wszystkie pomiary wykonywane były przez jednego diagnostę. Każdorazowo wykonywano je w pozycji siedzącej na krześle. 

Wyniki 

Wpisane do programu Ryodoraku-mini wyniki dla poszczególnych osób z grupy badanej analizowano indywidualnie pod kątem różnych reakcji na bodziec masażu, w oparciu o graficzne przedstawienie danych. Dane liczbowe z badania wpisano do arkusza Excel oddzielnie dla grupy badanej i kontrolnej, a następnie utworzono kolejne arkusze z osobami z grupy badanej, które reprezentowały podobne reakcje na zabieg masażu. W podgrupach tych zsumowano wyniki dla poszczególnych punktów pomiarowych i ponownie wpisano uśrednione dane dla poszczególnych punktów pomiarowych do programu Ryodoraku-mini, aby uzyskać graficzny obraz w podgrupach reprezentujących różne reakcje na zabieg masażu. Dokonano wstępnej analizy wyników w oparciu o statystykę opisową. 

Grupa badana 

W pierwszej kolejności analizowano wartości EDA u wszystkich kobiet poddanych masażowi. Porówna- nie uśrednionych wartości pomiaru EDA w tej grupie osób wykazało, iż po zabiegu masażu doszło u nich do obniżenia tych wartości, co wskazywałoby na re- laksacyjny efekt zabiegu. Uśredniony wynik dwukrotnego pomiaru EDA przed masażem wynosił w grupie badanych kobiet 43,6 mA (45,9 mA w I pomiarze oraz 41,3 mA w II pomiarze), natomiast po masażu 30,8 mA. 

Podjęta, w dalszej kolejności, bardziej szczegółowa, indywidualna analiza wyników pomiaru aktywności elektrodermalnej (EDA) u każdej z badanych osób pozwoliła na stworzenie czterech podgrup reprezentujących różne typy reakcji na masaż (przy założeniu, że niektóre osoby wykazywały jedną lub dwie z wymienionych poniżej reakcji): 

• Podgrupa A: obniżenie średnich wartości pomiarowych po zabiegu. 
• Podgrupa B: podwyższenie średnich wartości pomiarowych po zabiegu. 
• Podgrupa C: zmiany w odchyleniach standardowych wartości pomiarowych po zabiegu. 
• Podgrupa D: zwiększenie różnicy pomiędzy średnimi wartościami pomiarowymi punktów mierzonych na stopach w stosunku do punktów mierzonych na dłoniach.

U jednej, spośród wszystkich masowanych kobiet, (osoba numer 34 ) nie wystąpiły żadne z powyższych reakcji. Wyniki pomiędzy poszczególnymi pomiarami były bardzo stabilne, a różnica pomiędzy kolejnymi pomiarami była porównywalna do pomiarów w grupie kontrolnej i wynosiła w tym przypadku mniej niż 2% .

Podgrupa A. Obniżenie średnich wartości pomiarowych EDA po masażu 

Obniżenie średnich wartości pomiarowych zaobserwowano u 34 (77,3%) osób poddanych zabiegowi masażu. Średnia wartość pomiarowa EDA w tej pod- grupie wynosiła przed masażem 42 mA, po masażu 19 mA. Obniżenie średniej wartości pomiarowej w tej podgrupie wyniosło 45,2% w stosunku do wartości wyjściowej (przed masażem). 

Podgrupa B. Podwyższenie średnich wartości pomiarowych EDA po masażu 

Podwyższenie średnich wartości pomiarowych zaobserwowano u 9 (20,5%) spośród 34 badanych osób poddanych zabiegowi masażu. Średnia wartość pomiarowa EDA w tej podgrupie wynosiła przed masażem 41 mA, po masażu 44 mA. Podwyższenie średniej wartości pomiarowej w tej podgrupie wyniosło 7,3% w stosunku do wartości wyjściowych (przed masażem). 

Podgrupa C. Zmiany w odchyleniach standardowych mierzonych punktów po masażu 

Zmiany w odchyleniu standardowym danych zaobserwowano u 3 (6,8%) spośród 34 osób poddanych zabiegowi masażu. Szerokość tzw. korytarza fizjologicznego (niebieska pozioma kreska) utworzonego w oparciu o wartości pomierzonych punktów zawierała się w granicach od 32 mA do 50 mA, natomiast po masażu od 46 mA do 55 mA. Zwraca uwagę fakt, że po masażu kilka pomierzonych punktów meridianowych przekroczyło wartości mieszczące się w korytarzu fizjologicznym w stosunku do wyników uzyskanych w badaniu początkowym, tj. przed masażem. Do- tyczyło to meridianu osierdzia (O7), meridianu jelita grubego (JG5), meridianu wątroby (W3) i meridianu pęcherza moczowego (PM65). Szczególnie zauważalna jest różnica w badaniu przed i po merdianu wątroby – strona prawa (W3), której uśredniona wartość dla lewej i prawej strony wynosiła przed masażem 43 mA, natomiast po masażu wzrosła niemal trzykrotnie i wynosiła 120 mA. 

Podgrupa D. Zwiększanie się różnic średnich wartości pomiarowych pomiędzy meridianami ręcznymi (H1-H6) a nożnymi (F1-F6) po masażu

Średnia wartość pomiarowa wyliczona dla meridianów ręcznych (H1-H6) wynosiła przed masażem 46mA, dla meridianów nożnych (F1-F6) – 41mA. Po masa- żu, średnia wartość dla meridianów ręcznych (H1- H6) wynosiła – 52 mA, dla meridianów nożnych (F1- F6) wynosiła 31mA. W obu przypadkach średnia wartość pomiarowa merdianów ręcznych była wyższa niż meridianów nożnych, aczkolwiek zwiększenie różnic pomiędzy meridianami ręcznymi i nożnymi jest bardziej widoczne po masażu. Różnica średnich wartości pomiarowych pomiędzy meridianami ręcznymi a nożnymi wynosiła, przed masażem,12,2%, po masażu wzrosła do 40,4%. 

Wyniki pomiaru EDA w grupie kontrolnej 

Średnia wartość pomiarowa dla całej grupy (pierwszy pomiar) wynosiła 43 mA, w drugim pomiarze 41 mA. Różnica pomiędzy pierwszym a drugim pomiarem (kontrolnym) wynosiła 4,7%. 

Dyskusja 

Masaż wykonywany w okolicy twarzy i owłosionej części głowy jest tak delikatnym zabiegiem, że do oceny jego efektów fizjologicznych potrzebne są metody, które pozwalają odzwierciedlać tego rodzaju subtelne oddziaływania. Metoda oparta na pomiarze aktywności elektrodermalnej (ang. electrodermal activity – EDA) jest na tyle czuła, że z powodzeniem może być użyta do oceny różnego rodzaju efektów, zarówno w badaniach o charakterze diagnostycznym, jak i badaniach porównawczych. Pozwala to także na prowadzenie fizjologicznych analiz stanów emocjonalnych. Jang i wsp. [11] w badaniach przeprowadzonych na 217 uczestnikach wykazali możliwość rozpoznawania odczucia bólu, nudy i zaskoczenia indukowanych bodźcami emocjonalnymi w oparciu o sygnały fizjologiczne. Do badań tych wykorzystano pomiar sygnału EKG, pomiar temperatury skóry i fotopletysmografem oraz pomiar aktywności elektrodermalnej (EDA). W eksperymencie Pastora i wsp. [12] analizowano jednoczesne efekty związane z aktywnością ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego wykorzystując metodę EEG i EDA. Autorzy ci zwrócili uwagę na trudności metodologiczne jednoczesnych badań różnymi metodami. Aktywność elektrodermalna (EDA) tworzy zjawiska elektryczne generowane przez skórę i mierzone na jej powierzchni, wywoływane przez zmiany w środowisku zewnętrznym człowieka oraz modulowane poprzez wewnętrzne czynniki psychofizjologiczne. Badania naukowe dotyczące EDA mają wieloletnią tradycję, a wyniki eksperymentów opartych o analizę EDA wykorzystywane są w wielu obszarach nauki, terapii czy sportu. Damijan [13] analizował zmiany sygnału EDA po ekspozycji ciała na fale akustyczne niskiej częstotliwości. W innych badaniach [14] obserwowano wartości EDA mierzone metodą Ryodoraku u osób poddanych treningowi na ruchomej bieżni. Wykazane w badaniach podwyższenie EDA u osób trenujących w porównaniu z grupą kontrolną nie było jednak trwałe i powróciło do stanu wyjściowego po 3 miesiącach. Badano także subtelne różnice w zapisach rytmu serca oraz EDA podczas słuchania muzyki oraz u osób z nadwrażliwością na bodźce elektromagnetyczne. Interesujący w tych badaniach był fakt, że takt muzyczny miał wpływ na typ reakcji [15]. Inni autorzy podają, że metoda EDA biofeedback może być obiecującą metodą w regulacji napadów padaczkowych [16]. W piśmiennictwie naukowym podejmowany jest też problem występowania różnic EDA w zależności od typu osobowości badanego, afektywności czy ujawnionych cech wolicjonalnych w momencie prze- prowadzania pomiaru, ogólnej kondycji psychofizycznej, poziomu stresu czy jakości snu. Istnieje szereg czynników, które mogą w mniejszym lub większym stopniu wpływać na uzyskany wynik pomiaru. Duże znaczenie ma pora dnia w jakiej dokonuje się pomiarów EDA. Biorąc ten ostatni czynnik pod uwagę, w przed- stawionych badaniach wszystkie pomiary wykonywane były w podobnych godzinach, nie wcześniej jednak niż dwie godziny po dużym posiłku. Pomiar EDA był wielokrotnie wykorzystywany w diagnostyce bądź w ocenie skuteczności różnego rodzaju interwencji leczniczych, zabiegów kosmetycznych czy odnowy biologicznej. Szczuka i wsp. [17] analizowali stopień zrelaksowania organizmu po masażu kosmetycznym twarzy mierzony kwestionariuszem nastroju UMACL i elektrodermalną metodą Ryodoraku. Zaobserwowany w tym badaniu brak różnic w nastroju osób masowanych w stosunku do grupy kontrolnej może, jak podają autorzy, wynikać z problemu ograniczonej samoświadomości odczuć własnego ciała oraz stosunkowo krótkim czasem zabiegu (10 minut). Wskazano też na konieczność oceny nastroju nie tylko po wykonaniu masażu, ale także przed zabiegiem. Przeprowadzone tutaj badania stanowią kontynuację wcześniej prowadzonych eksperymentów w tym zakresie [17]. Zmieniono nieco metodykę eksperymentu, wydłużając czas masażu, poszerzając też obszar masowanych okolic o część owłosioną głowy, a przede wszystkim dokonano bardziej wnikliwej, indywidualnej oceny reakcji na zabieg. Indywidualne podejście do oceny działań bodźcujących wydaje się być ważne zwłaszcza tam gdzie wyniki badań mają mieć adekwatne odniesienie do indywidualnie prowadzonych interwencji. Jak podają Scrimali i wsp. [18] aktywność elektrodermalna i elektrodermalny biofeedback zintegrowane z leczeniem farmakologicznym mogą być używane do monitorowania stanu pobudzenia pacjenta z padaczką i wspomagania strategii radzenia sobie ze stresem i lękiem. Badania Finset i wsp. [19] pro- wadzone w grupie kobiet z fibromialgią wskazują na przydatność EDA oraz innych zmiennych psychofizjologicznych na odczytywanie reakcji emocjonalnych pacjenta, co, jak twierdzą autorzy, pozwala na tworzenie lepszej komunikacji między nim a terapeutą. Mimo udokumentowanej naukowo przydatności metod pomiaru EDA, autorzy tego doniesienia zwracają też uwagę na możliwe ograniczenia w ocenie wyników pomiaru zwłaszcza, że większość eksperymentów przeprowadzana jest w warunkach laboratoryjnych lub sztucznych środowiskach klinicznych. Interesującym rozwiązaniem tego problemu jest propozycja Poh i wsp. [20] całodobowego monitorowania EDA przy wykorzystaniu czujników zamontowanych na nadgarstku. W piśmiennictwie dostępne są też inne analizy monitorowania sygnału EDA w cyklu dobowym, podczas wykonywania codziennych czynności. Badania te w interesujący sposób odzwierciedlają sposób synchronizacji funkcji i czynności życiowych w odpowiedzi na zróżnicowane bodźce występujące w cyklu dobowym. 

Posada-Quintero i wsp. [21] przypominają, że historia badania EDA rozpoczęła się już w 1879 roku, ale dopiero w ostatnich latach naukowcy zaczęli używać EDA do badań patofizjologicznych takich jak: ocena bólu, zmęczenia, bioregeneracji, snu, neuropatii czy depresji. Większość analiz EDA, jak podają badacze, opierała się dotychczas na prostej ocenie średniej wartości pomiarowej. Według autorów tego doniesienia przyszłość pomiarów EDA powinna się jednak opierać na bardziej wyrafinowanej analizie EDA, uwzględniającej dynamicznie zmieniający się stan czynnościowy organizmu. Biorąc to pod uwagę, ze względu też na czułość pomiaru, wydaje się niezbędne wykonywanie co najmniej dwukrotnych, porównawczych pomiarów EDA, tj. zaproponowano to w projekcie niniejszych badań. 

O wiele trudniejszym problemem badawczym w obszarze pomiarów EDA wydaje się być problem obserwacji i oceny odpowiedzi organizmu na zadany bodziec zewnętrzny. Wydawałoby się, że charakter bodźca niejako z góry powinien implikować przewidywalne reakcje. Przeprowadzone badania pokazały jednak, że tylko częściowo powyższa hipoteza znalazła potwierdzenie w praktyce. Przewidywalne było oczywiście to, że w większości przypadków typową reakcją kobiet poddanych zabiegowi masażu relaksacyjnego powinno być obniżenie średnich wartości pomiarowych, wskazujące na włączenie się części przywspółczulnej układu nerwowego. I tak właśnie się stało. U przeważającej liczby badanych kobiet (77%) doszło właśnie do obniżenia średnich wartości pomiarowych, podobnie jak w poprzednio zaprojektowanym eksperymencie [17]. Z perspektywy poprawności statystycznego wnioskowania, inne wyniki (poza wymienioną wyżej reakcją) powinny być więc z góry niejako odrzucone, aczkolwiek to właśnie one wydają się być najciekawsze i najbardziej interesujące w przeprowadzonym eksperymencie. Zaskakujące jest to, że u po- nad 1/5 badanych zaobserwowano podwyższenie elektroprzewodności punktów pomiarowych mimo założeń, że zastosowany bodziec miał wpłynąć raczej na ich obniżenie. Przyczyn tego stanu może być kilka, co powinno być zweryfikowane w kolejno zaprojektowanych eksperymentach. Podwyższenie średnich wartości może np. obrazować nieadekwatność zastosowanego bodźca do indywidualnego stanu psychofizycznego lub potrzeb osoby masowanej, może wskazywać na nieumiejętność wchodzenia czy też poddania się stanu relaksu podczas zabiegu, albo świadczyć np. o wysokim stanie pobudzenia emocjonalnego w warunkach eksperymentu badawczego. Takie reakcje mogą występować w przypadku osób, które trenują wyczynowo sport lub pracują zawodowo w warunkach nadmiernego stresu, przy jednoczesnym braku skutecznych działań bioregeneracyjnych [22]. Inną hipotetyczną przyczyną pobudzenia systemu nerwowego podczas masażu relaksacyjnego może być sytuacja, w której na skutek zastosowania zewnętrznego bodźca doszło do odblokowania nisko reaktywnych receptorów, co z kolei dało impuls pobudzający dla całego systemu nerwowego. Pozostałe, mnie liczne reakcje na zabieg są trudne do jednoznacznej oceny. Należałoby w przyszłych badaniach odnieść się do indywidualnie występujących powiązań reakcji na zabieg do opisywanych symptomów powiązanych z podwyższonym lub obniżonym przewodnictwem mierzonych receptorów. W przypadku uzyskanego w niniejszych badaniach podwyższenia elektroprzewodności punktu W3 (wątroba), należałoby więc analizować powiązane z tym specyficzne narządy i tkanki (w tym przypadku narządy płciowe i mięśnie) oraz prawdopodobne symptomy ogólne (postrzał, ból lędźwiowy, bezsenność, zawroty głowy, zaburzenia menstruacji, drażliwość) i symptomy drugorzędne (bóle w klatce piersiowej, dolegliwości oczu, dolegliwości narządów płciowych, zaburzenia menstruacji, ogólny dyskomfort, omdlenia ortostatyczne) [10]. W przypadku zaobserwowanej reakcji zwiększania się różnic średnich wartości pomiarowych pomiędzy meridianami ręcznymi (H1-H6) a nożnymi (F1-F6) po masażu, należałoby ocenić istnienie ewentualnych blokad, czy to na przebiegu szlaków meridianowych, czy też powiązanych z nimi łańcuchów mięśniowo-powięziowych. Największym wyzwaniem dla współczesnej nauki wydaje się zwłaszcza wpływ różnego rodzaju interwencji zabiegowych na sferę psycho-emeocjonalną, której status implikuje zróżnicowane reakcje fizjologiczne, szczególnie trudne do oceny w przypadku oddziaływań o charakterze subtelnym. Trudności w ocenie tego rodzaju oddziaływań implikują badania takich metod jak bezdotykowe stosowanie kamertonów terapeutycznych [23], różnego rodzaju treningi o charakterze relaksowo-koncentrującym [24,25], metody regeneracji organizmu [26] czy terapie pozorowane [27]. Najnowsza metaanaliza przeprowadzona przez Davisa i wsp. [28], analizująca korzyści płynące z ręcznego masa- żu sportowego, pozostawia wiele wątpliwości co do faktycznej efektywności tego zabiegu na skoczność, szybkość, wytrzymałość, elastyczność czy zmęczenie i ból mięśni. Wykazanie skuteczności masażu na tego rodzaju efekty jest, jak piszą jej autorzy, trudne z uwagi choćby na niską jakość prowadzonych badań oraz dużą liczbę prowadzonych procedur zabiegowych. Dodatkowo, skuteczność masażu może komplikować problem indywidualnych reakcji na zabieg, na który to problem starano się zwrócić uwagę w niniejszej pracy. 

Wniosek 

Obserwowane, w przeprowadzonych badaniach, zróżnicowane reakcje organizmu na masaż skłaniają do podjęcia dalszych analiz w celu bardziej szczegółowej identyfikacji czynników powodujących inne, poza typowymi, reakcje na zabieg. 

Piśmiennictwo

1. Zadkhos SM, Ariaee E, Zandi HG. The effect of massage therapy on aggression in youth wrestlers. Journal of Physical Educational, Health and Sport 2018; 5(1): 6-13. 
2. Zadkhos SM, Ariaee E, Atri A, Rashidlamir, Saaadatayar A. The effect of massage therapy on depression, anxiety and stress in adolescent wrestlers. International Journal of Sport Studies 2015;5(3): 321-7. 
3. Miernik M, Więckiewicz M, Paradowska A, Więckiewicz W. Massage therapy in myofascial TMD pain manage- ment. Massage therapy in myofascial TMD pain management. Adv Clin Exp Med 2012;21(5): 681-5. 
4. Dubinskaya AD, Kukshina AA, Yurova OV, Kotelnikova AV, Gulayev EN. Myofascial facial massage as a possible method of correction of psychoemotional states. Voprosy Kurortologii, Fizjoterapii I Lechebnoi Fizicheskoi Kultury 2020; 97(3): 24-30. 
5. Ahmadi F, Zalani FR, Nezhad RM, Fard MK. The Journal of Paramedical Science and Rehabilitation 2017; 6(1): 83-90. 
6. Inanici F, Ozdemir O, Aydog T, Sendil A, Kutsal YG, Hascelik Z. The freuquency of fibromyalgia in sport professionals. Rheumatology International 2011; 31(8): 1121-2. 
7. Evans RW. Sports and headaches: headache. Headache the Journal of Head and Face Pain 2018;58(3): 426-37. 
8. Szczuka E. Specyfika więzi pacjent-terapeuta w zabiegach masażu relaksacyjnego o charakterze oddziaływania komplementarnego - doświadczenia własne. Fizjoterapia 2010; 18(3): 15-24. 
9. Nakatani Y, Tetsuo O. A guide for application of Ryodoraku autonomous nerve regulatory therapy. Ryodoraku Medicine and Stimulus Therapy 2018; 1: 1-20. 
10. Bohuń B, Jarosiński W, Kiełkowski M. Metoda Ryodoraku. Gdańsk: KOLMIO Kiełkowscy; 2003. 
11. Jang EH, Park BJ, Park MS, Kim SH, Sohn JH. Analysis of physiological signals for recognition of boredom, pain, and surprise emotions. J Physiol Anthropol 2015; 34(1): 25. 
12. Pastor MC, Rehbein MA, Junghöfer M, Poy R, López R, Moltó J. Facing challenges in differential classical condi- tioning research: benefits of a hybrid design for simultaneous electrodermal and electroencephalographic recording. Front Hum Neurosci 2015; 9(9): 336. 
13. Damijan Z. Badanie wpływu dźwięków niskiej częstotliwości na poziom aktywności elektrodermalnej. Diagnostyka 2005; 35: 95-100. 
14. Wu SD, Gau JT, Wang YH. Ryodoraku as a tool monitoring the effects of walking exercise. Chin J Integr Med 2011; 9(12): 1319-25. 
15. Sobiczewska E, Szmigielski S. Nadwrażliwość na pole elektromagnetyczne. Medycyna Pracy 2009; 60(3): 235-41. 
16. Krabs RU, Enk R, Teich N, Koelsch S. Autonomic effects of music in health and crohn's disease: the impact of isochronicity, emotional valence, and tempo. PLoS One 2015; 10(5): 126224. 
17. Szczuka E, Rymarczyk-Kapuścik A, Romańska-Kistela A, Szczuka Z, Moroch E. Stopień zrelaksowania organizmu po jednokrotnym masażu kosmetycznym twarzy mierzony kwestionariuszem nastroju i elektrodermalną metodą Ryodoraku. Pol J Cosmetol 2016; 19(1): 75-81. 
18. Scrimali T, Tomasello D, Sciuto M. Integrating electrodermal biofeedback into pharmacologic treatment of grand mal seizures. Front Hum Neurosci 2015; 11(9): 252. 
19. Finset A, Stensrud TL, Holt E, Verheul W, Bensing J. Electrodermal activity in response to empathic statements in clinical interviews with fibromyalgia patients. Patient Education and Counseling 2011; 82(3): 355-60. 
20. Poh MZ, Swenson NC, Picard RW. A wearable sensor for unobtrusive, long-term assessment of electrodermal activity. IEEE Transactions on Biomedical Engineering 2010; 57(5): 1243-52. 
21. Posada-Quintero HF, Chon Ki. H. Innovations in electrodermal activity data collection and signal processing: a systematic review. Sensors 2020; 20(2): 479. 
22. Szczuka E, Tomaszewski W, Szafraniec R, Postawa A. Electrodermal activity of the skin assessed using Ryodoraku method after a single training session in taekwondo competitors. Journal of Combat Sports and Martial Arts 2012; 3(2): 79-85. 
23. Szczuka E. The effect of sonic entrainment with tuning forks upon the autonomic nervous system activity measured by the Ryodoraku method. Complementary and Alternative Medicine in Science 2013; 1(2): 47-54. 
24. Bob P, et al. Conscious attention, meditation, and bilateral information transfer. Clin EEG Neurosci 2013; 44(1): 39-43. 
25. Svetlov AS, Nelson MM, Antonenko PD, McNamara JPH, Bussing R. Commercial mindfulness aid does not aid short-term stress reduction compared to unassisted relaxation. Heliyon 2019; 5(3): e01351. 
26. Szczuka E, Bogucki Ł. The impact of a single sauna session on the electrodermal activity (EDA) as evaluated with the Ryodoraku method. Complementary and Alternative Medicine in Science 2013; 2(2): 109-16. 
27. Meissner K. Effects of placebo interventions on gastric motility and general autonomic activity. J Psychosom Res 2009; 66(5): 391-8. 
28. Davis HL, Alabed S, Chico TJA. Effect of sports massage on performance and recovery:a systematic review and metaanalysis. BMJ Open Sport Exerc Med 2020; 6(1): e000614.