Streszczenie 

ADHD, zaburzenia należące do spektrum autyzmu i zaburzenia depresyjne to jedne z najczęściej występujących zaburzeń zdrowia psychicznego u dzieci i młodzieży, które nieleczone prowadzą często do niepełnosprawności i braku możliwości usamodzielnienia w przyszłości. Mimo licznych badań przemawiających za wprowadzeniem fizjoterapii i adaptowanej aktywności fizycznej w kanon leczenia wspomagającego pacjentów objętych farmakoterapią i psychoterapią, rola fizjoterapeuty w psychiatrii dziecięcej jest często pomijana. W artykule przedstawiono etiologię i podstawowe kryteria diagnostyczne ADHD, zaburzeń ze spektrum autyzmu, zaburzeń depresyjnych oraz dokonano analizy stosowanych metod fizjoterapeutycznych, takich jak terapia manualna czy fizykoterapia, we wspomaganiu leczenia tych schorzeń u dzieci. Publikacja podkreśla również znaczenie wybranych form adaptowanej aktywności fizycznej w terapii dzieci i młodzieży z zaburzeniami zdrowia psychicznego. 

Słowa kluczowe: 

ADHD, spektrum autyzmu, depresja, pediatria, wspomaganie leczenia, fizjoterapia, kompleksowa rehabilitacja 

 

Wprowadzenie i cel pracy 

Zaburzenia zdrowia psychicznego stanowią obecnie duży odsetek wszystkich występujących w społeczeństwie chorób. Szacuje się, że co najmniej jedna trzecia po- pulacji w ciągu swojego życia doświadczy zaburzeń psychicznych1. Co roku średnio 1 na 5 nastolatków zmaga się z problemami behawioralnymi znacznie utrudniającymi poprawne funkcjonowanie w społeczeństwie2. Wskaźnikiem świadczącym o kondycji psychicznej dzieci i młodzieży jest liczba prób samobójczych, która w Polsce utrzymuje się stale na wysokim poziomie. W 2017 r. na samobójstwo zdecydowało się 730 nastolatków, a w 2018 r. próbę podjęły 772 osoby w wieku między 7. a 18. rokiem życia. Od roku 2013 do 2018 liczba prób samobójczych podwoiła się, co świadczy o rosnącym problemie i braku odpowiedniego leczenia pacjentów3. W 2016 r. tylko 4% wszystkich Polaków podjęło się leczenia zaburzeń zdrowia psychicznego4. 

Mimo iż etiologia zaburzeń psychicznych nie jest do końca poznana, najczęściej podawanymi ogólnymi czynnikami ryzyka ich wystąpienia są negatywne doświadczenia prenatalne i okołoporodowe, takie jak palenie tytoniu czy nadużywanie alkoholu i narkotyków przez matkę, zaburzenia psychiczne matki, niska masa urodzeniowa, mały obwód głowy dziecka, wcześniactwo, niedobory składników odżywczych lub nadmiar szkodliwych substancji, czynniki genetyczne, choroby i uszkodzenia mózgu. Do przyczyn można zaliczyć również traumatyczne doświadczenia z wczesnego dzieciństwa, takie jak niski status społeczny rodziny, fizyczne i emocjonalne zaniedbanie ze strony rodziców, niedostateczna ilość bodźców, przemoc na tle seksualnym czy przemoc domowa. Do wzrostu ryzyka występowania zaburzeń psychicznych w starszym wieku przyczynić mogą się między innymi złe warunki środowiskowe, przeludnienie, bezrobocie, niskie wynagrodzenia, ubóstwo, zły stan zdrowia fizycznego czy izolacja społeczna5,6,7. 

Diagnostyka występowania zaburzeń psychicznych przysporzyć może wielu problemów, dlatego przeprowadzana jest ona wyłącznie przez psychiatrów lub neurologów dziecięcych. Trudność w diagnozowaniu polega na całkowitym oparciu diagnozy o obraz kliniczny, bez stosowania badań genetycznych czy obrazowych mózgu. Ważnym aspektem podczas ewentualnego rozpoczęcia leczenia i skutecznej rehabilitacji chorych jest pojawianie się pierwszych objawów zaburzeń psychicznych w okresie wczesnego dzieciństwa i dojrzewania, co pozwala na odpowiednio szybką interwencję zespołu usprawniającego, w skład którego wchodzą najczęściej neurolodzy, psychiatrzy, psycholodzy i psychoterapeuci. Mimo istnienia badań podkreślających wzajemną zależność rozwoju motorycznego oraz umiejętności komunikacyjnych i psychospołecznych, rola fizjoterapeutów w zespole terapeutycznym jest często pomijana8. 

Celem niniejszej pracy jest zatem analiza metod fizjoterapeutycznych stosowanych we wspomaganiu leczenia najczęstszych zaburzeń psychicznych dzieci i młodzieży na podstawie najnowszych dostępnych wyników badań, a także podkreślenie roli fizjoterapii w usprawnianiu pacjentów. 

 

Etiologia i diagnostyka ADHD 

Zaburzenia związane z deficytem uwagi i nadaktywnością są częstymi zaburzeniami neurorozwojowymi towarzyszącymi dzieciom. Występowanie ADHD w większości kultur szacuje się na 5%9. Etiologia ADHD to w dużej mierze czynniki temperamentalne, które są jednocześnie czynnikami prognostycznymi dla tej jednostki. Utrudniona samokontrola, emocjonalność, wzmożone poszukiwanie nowości mogą przyczyniać się do rozwoju tego zaburzenia. Czynniki środowiskowe, takie jak palenie tytoniu w ciąży, masa urodzeniowa poniżej 1500 g, zaniedbanie, kontakt dziecka z neurotoksynami, pobyty w licznych rodzinach zastępczych, zakażenia prowadzące do zapalenia mózgu, a także czynniki genetyczne wydają się mieć istotny wpływ na rozwój ADHD10. Prawdopodobna jest także teoria, że u dzieci z zespołem nadpobudliwości występuje opóźnienie w rozwoju kory mózgowej, a także zmniejszenie objętości móżdżku11,12. Według danych WHO zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi wystąpić może już w wieku 7 lat. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych DSM-5 podaje, że głównym kryterium diagnostycznym ADHD jest występowanie co najmniej sześciu objawów w obrębie nieuwagi oraz sześciu objawów w obrębie nadreaktywności i impulsywności oraz utrzymywanie się ich przez przynajmniej 6 miesięcy, co uniemożliwia dziecku funkcjonowanie w szkole i w domu13. Objawami z zakresu nieuwagi może być między innymi brak skupienia na zadaniach, brak ostrożności, popełnianie błędów, niestosowanie się do poleceń i instrukcji, brak organizacji i chęci angażowania w czynności wymagające wysiłku umysłowego, gubienie przedmiotów czy zapominanie o codziennych sprawach14. Z kolei nadaktywność i impulsywność objawiać może się niespokojnymi ruchami kończyn, wstawaniem z miejsca, bieganiem i wspinaniem w miejscach do tego nieprzeznaczonych, brakiem chęci do odpoczynku, niezdolnością do pozostawania w bezruchu, nadmierną gadatliwością, trudnościami w oczekiwaniu na swoją kolej, a także przesadnym narzucaniem się podczas rozmowy lub zabawy15. 

 

Metody fizjoterapeutyczne w terapii ADHD 

Do tej pory standardowymi metodami leczenia ADHD była farmakoterapia, terapia behawioralna oraz ich połączenie16. Obecnie toczą się jednak dyskusje, których przedmiotem jest włączenie fizjoterapii w skład podstawowych metod leczenia dzieci i młodzieży z ADHD, za czym przemawiają wyniki licznie przeprowadzonych badań. 

 

Terapia manualna 

Według jednej z metaanaliz masaż (definiowany jako manipulacja tkankami miękkimi) w terapii dzieci i młodzieży z ADHD mógł mieć pozytywny wpływ na łagodzenie objawów, takich jak lęk, agresja oraz depresja. U dzieci poddanych interwencji zmniejszyła się również hiperaktywność oraz poziom zachowań aspołecznych, a pod- niósł poziom uwagi i skupienia. W porównaniu ze stosowaniem metylofenidatu, rutynowej opieki, treningów integracji sensorycznej i brakiem leczenia masaż prowadzony od 1 do 2 razy dziennie wykazał większą skuteczność działania17. Rekomendowany czas prowadzenia terapii wynosił od 6 do nawet 40 minut, a całkowity cykl stosowania tej formy oscylował między 10 dni a 6 miesięcy. Liczebność próby i liczba badań była stosunkowo niewielka, aby stanowczo potwierdzić skuteczność masażu, jednak na szczególną uwagę zasługuje fakt wystąpienia działań niepożądanych tylko u 2 osób poddanych masażowi18. Dobre efekty odnotowano również w przypadku stosowania 10-minutowego masażu stóp wykonywanego przez przeszkolone w tym zakresie matki. Masaże wykonywane były co drugi dzień przez miesiąc, a po zakończonej interwencji u dzieci odnotowano poprawę pamięci i uwagi, obniżenie nadpobudliwości ruchowej, a także wzrost umiejętności współpracy z rówieśnika- mi, podczas gdy w grupie kontrolnej, niepoddanej żadnej terapii, nie było istotnych zmian19. 

Skutecznymi metodami w zakresie poprawy uwagi w testach kontrolnych u dzieci z ADHD okazują się być również metody łączące terapię konwencjonalną z technikami osteopatycznymi obejmującymi rozluźnianie mięśniowo-powięziowe, terapię czaszkowo-krzyżową oraz równoważenie napięć w obrębie ciała20. Sama terapia czaszkowo-krzyżowa jest rzadko stosowaną metodą wspomagania leczenia ADHD, jednak zdarzają się przypadki, w których przynosi ona oczekiwane efekty. Tak było między innymi u 27-miesięcznego chłopca prezentującego objawy typowe dla zespołu nadpobudliwości, a także ograniczenie ruchu w obrębie kości czaszki i zbyt mocne napięcie powięzi czaszkowo-krzyżowej, co według terapeuty uniemożliwiało wewnątrzpochodny ruch mózgu. Terapia skupiała się więc na uwolnieniu mózgu ze stanu zablokowania, stosując techniki terapii czaszkowo-krzyżowej oraz na poprawieniu przepływu płynu mózgowo-rdzeniowego. Według opinii rodziców problemy behawioralne dziecka, agresja i nadwrażliwość dotykowa znacznie się zmniejszyły. Chłopiec stał się spokojniejszy, a porozumiewanie z nim było łatwiejsze21. W literaturze można spotkać się również z pojedynczymi przypadkami skuteczności chiropraktyki, której działanie opierało się na manualnym opracowywaniu miejsc z oznakami nadmiernego napięcia w badaniu palpacyjnym22. Takie działanie łagodziło impulsywność, nadpobudliwość i zmniejszało problemy behawioralne dzieci23. 

 

Fizykoterapia 

Jeśli chodzi o metody fizykoterapeutyczne, zbadano działanie stymulacji nerwu trójdzielnego w terapii dzieci z ADHD. Dzieci poddawane były nocnej stymulacji przez 4 tygodnie. Długość impulsu wynosiła 250 μs, czas trwania impulsu 30 s, a czas przerwy 30 s przy częstotliwości impulsu 120 Hz. Natężenie prądu ustalane było w zakresie 0–10 mA tak, aby pacjent nie odczuwał dyskomfortu. Wyniki pokazały działanie terapii porównywalne ze stosowaniem środków farmakologicznych. Praca kory przedczołowej wyraźnie poprawiła się, a przy tym nie odnotowano znaczących działań niepożądanych24. Badanie potwierdziło więc skuteczność tej metody terapii. 

 

Adaptowana aktywność fizyczna 

Stwierdzono, że aktywność fizyczna zwiększa efektywność działania metylofenidatu w leczeniu objawów ADHD i pobudza aktywność mózgu w obrębie kory przedczołowej, a także reguluje poziom neurotransmiterów, czego skutkiem jest lepsza kontrola zachowań chorego25,26,27. Ponadto ćwiczenia fizyczne powodują u dzieci chorych na ADHD poprawę uwagi i funkcjonowania w szkole, obniżenie poziomu lęku i stanów depresyjnych, poprawę zachowania i sprawności motorycznej28,29. Aktywność może poprawić także skupienie podczas czytania czy poprawność rozwiązywania zadań arytmetycznych, a nawet szybkość przetwarzania informacji i szybkość reakcji dziecka30. 

Jest wiele programów treningowych, które zdają się być skuteczne w terapii dzieci, jednak trudno sformułować konkretne wytyczne dotyczące aktywności fizycznej. Treningi plyometryczne, treningi biegowe na bieżni lub w terenie, gry zespołowe, marsze, treningi interwałowe czy gry i zabawy przynoszą dobre efekty w terapii ADHD, jednak szczególną uwagę zwraca się na ich intensywność i czas trwania31,32. Dużą skuteczność wykazują aktywności, których intensywność wynosi co najmniej 50% HRmax, a ich czas trwania to od 5 do 90 minut33,34,35,36. Dzieci cierpiące na ADHD powinny uczestniczyć w różnych formach aktywności fizycznej nawet 3 razy w tygodniu przez jak najdłuższy okres37. Istotny w prowadzeniu treningów jest również podział na rozgrzewkę, ćwiczenia aerobowe, ćwiczenia siłowe oraz wyciszenie, a także prowadzenie zajęć w grupach, celem wzajemnej integracji dzieci38. Ważny w kontekście poprawy funkcji poznawczych jest również trening przedsionkowy prowadzony 2 razy w tygodniu przez 45 minut, składający się z ogólnych ćwiczeń równoważnych, treningu chodu, stabilizacji centralnej oraz ćwiczeń ruchu gałek ocznych39. Korzystny wpływ na funkcjonowanie dzieci z ADHD mają również 45-minutowe treningi integracji sensorycznej, składające się z 11 różnych grup ćwiczeń obejmujących ćwiczenia równowagi, świadomości przestrzennej, stymulacji dotykowej i przedsionkowej, czucia głębokiego, planowania ruchu, kontroli bilateralnej, stymulacji wzrokowej i słuchowej, poprawy pamięci słuchowej i wzrokowej oraz koordynacji oko-ręka40. 

U dzieci, które niechętnie uczestniczą w aktywnościach poza domem wprowadzić można trening w wirtualnej rzeczywistości. Może on być dobrym narzędziem pozwalającym poprawić funkcje poznawcze i wykonawcze, zdolności motoryczne, zachowanie oraz wielozadaniowość, jednak gry powinny zawierać w sobie elementy biegu, podskoków, tańca, innych czynności motorycznych lub imitować znane sporty czy gry zespołowe i trwać od 20 do 35 minut41,42,43. 

Warto wspomnieć również o strategii IBBS (Integrated Brain, Body, Social Intervention), która może zapobiegać pogorszeniu symptomów. Składa się ona z treningu poznawczego, ćwiczeń fizycznych i strategii kontrolowania zachowania. W celu treningu poznawczego stosuje się specjalne programy komputerowe przeznaczone do poprawy percepcji u chorych. Z kolei zadaniem ćwiczeń fizycznych jest poprawa neurokognitywnego funkcjonowania dzieci. Mają one formę 45-minutowego treningu o wzrastającym poziomie trudności. Trzeci element, czyli strategie kontrolowania zachowań, ćwiczone są od 15 do 30 minut poprzez specjalistyczne gry44,45. 

Jeśli chodzi o konkretne dyscypliny sportowe, które mogą przyczynić się do po- prawy funkcjonowania dzieci z ADHD wśród wymienianych można znaleźć między innymi pływanie oraz Taekwondo. Zajęcia na basenie trwające od 45 do 90 minut poprawiają pamięć, funkcje poznawcze, koordynację, selektywną uwagę oraz kontrolę hamowania zachowań u dzieci z ADHD46,47. Do aktywności fizycznych dzieci włączyć można również program ćwiczeń w wodzie składających się z ćwiczeń aerobowych oraz ćwiczeń percepcyjno-motorycznych48. Popularne w leczeniu ADHD stają się również wschodnie sztuki walki, w których liczy się bezwzględne skupienie i zdyscyplinowanie. Treningi z elementami Taekwondo, takimi jak blokowanie, uderzanie, kopanie, a także prezentowanie choreografii uwzględniających technikę i precyzję ruchów miały pozytywny wpływ na dzieci z ADHD49. Przeprowadzono również badania dotyczące skuteczności działania 15-minutowego treningu na platformie wibracyjnej o częstotliwości drgań 50 Hz, w których udowodniono, że 8-tygodniowy trening wibracyjny połączony z treningiem biegowym poprawia funkcjonowanie dzieci podczas zajęć szkolnych50. 

Ważnymi elementami jednostki treningowej dzieci i młodzieży z ADHD są wyciszenie i relaksacja. W tym celu stosować można między innymi jogę, której działanie poprawia koordynację oko-ręka oraz skupienie, a także umożliwia lepszą kontrolę zachowania i zmniejsza impulsywność51,52,53. Również trening autogeniczny Schultza może przyczynić się do redukcji stresu i problemów behawioralnych, agresji, lęków54. Dobrym sposobem na wyciszenie i poprawę samokontroli może być neurofeedback, którego głównym celem jest hamowanie przez pacjenta działania fal mózgowych theta, których nadmierne pobudzenie prowadzi często do braku koncentracji, a pobudzanie do działania fal beta, które odpowiedzialne są za skupienie55,56. W praktyce uczestnik treningu podłączony jest do urządzenia EEG oraz do elektrookulogramu, a więc może zobaczyć aktywność swoich fal mózgowych. Każdorazowe obniżenie poziomu fal theta jest nagradzane w postaci przyznania punktów będących informacją zwrotną wskazującą na dobrą koncentrację i skupienie dziecka w danym momencie.

 

Etiologia i diagnostyka zaburzeń należących do spektrum autyzmu 

Rozpowszechnienie zaburzeń należących do spektrum autyzmu w populacji wynosi około 1%59. Ich pojawianie związane jest w dużej mierze z dziedziczeniem nowych wariantów liczb kopii danego genu lub określonymi mutacjami, ale nie tylko. Istnieją również czynniki środowiskowe, które prowadzić mogą do zdiagnozowania spektrum autyzmu, takie jak starszy wiek rodziców, mała masa urodzeniowa, czy narażenie płodu na walproinian zawarty np. w lekach przeciwpadaczkowych60. 

Diagnoza opiera się na stwierdzeniu trudności w komunikacji społecznej i interakcjach społecznych przejawiających się deficytami w sferze okazywania emocji, nieprawidłowościami w nawiązywaniu kontaktu werbalnego i niewerbalnego, czy trudnościami w dostosowaniu zachowania do konkretnych sytuacji. Dodatkowo dziecko z zaburzeniami ze spektrum autyzmu ma ograniczone, powtarzające się wzorce zachowania, wykazuje niechęć do nowych czynności, pokarmów i zabaw, cechuje je silna potrzeba niezmienności, a jego reaktywność na bodźce czuciowe jest najczęściej wzmożona lub osłabiona61. 

 

Metody fizjoterapeutyczne w terapii zaburzeń należących do spektrum autyzmu 

Do tej pory nie odkryto metody leczenia, która doprowadziłaby do całkowitego wyleczenia. Najczęściej jednak w celu zmniejszenia objawów, z jakimi borykają się chorzy stosuje się farmakoterapię oraz terapię behawioralną62. Stosowanie metod fizjoterapeutycznych również nie jest rzadkie. Badania pokazują, że fizjoterapeuci są niezbędnym ogniwem potrzebnym w procesie promowania aktywności fizycznej i rozwoju motoryki dużej u dzieci i młodzieży z zaburzeniami ze spektrum autyzmu63. 

 

Terapia manualna 

Istotny wpływ na łagodzenie objawów zaburzeń ze spektrum autyzm ma masaż, po którym odnotowuje się wyraźny wzrost poziomu oksytocyny w ślinie badanych dzieci, co swoje odzwierciedlenie może mieć również w poprawie ich zachowania64. Znaczną redukcję niepokoju i poprawę zachowania odnotowano również u dzieci, które poddawane były jednocześnie terapii SI oraz masażowi przez okres 4 tygodni z częstotliwością raz na tydzień przy czasie trwania pojedynczej sesji 45 minut65. 

Wśród innych terapii manualnych, które przydatne mogą być podczas rehabilitacji wymienić można techniki osteopatyczne, które według doniesień przyczyniają się do poprawy kontaktu wzrokowego, zniwelowania wymiotów oraz poprawy zachowania społecznych i komunikacji dzieci66. Według rodziców olbrzymie korzyści przynosi również terapia czaszkowo-krzyżowa, po której odnotowują u swoich dzieci poprawę w zakresie integracji bodźców sensorycznych, a także ogólne wyciszenie, zmniejszenie bezsenności, poprawę funkcji poznawczych i rozwój w zakresie mowy oraz kontaktów społecznych67. Mniej popularnymi metodami, które wykazują pewną, nie do końca określoną skuteczność jest między innymi chiropraktyka górnego odcinka kręgosłupa, akupunktura punktów akupunkturowych na języku, a także elektroakupunktura68,69,70. 

 

Fizykoterapia 

Popularną w ostatnim czasie metodą fizykoterapeutyczną w terapii dzieci ze spektrum autyzmu jest tlenoterapia hiperbaryczna polegająca na dostarczaniu pacjentowi tlenu pod zwiększonym ciśnieniem w stężeniu większym niż w powietrzu. Badania wykazały prawdopodobieństwo działania hiperbarii w zakresie obniżenia hipoperfuzji w mózgu badanych, obniżenia stresu oksydacyjnego oraz poziomu cytokin, co mogło przyczynić się do poprawy zachowania dzieci71. Inne doniesienia sugerują również poprawę w zakresie ogólnego funkcjonowania, interakcji społecznych oraz świadomości sensorycznej po dłuższym okresie stosowania hiperbarii w sesjach jednogodzinnych72,73. 

Pomocna w terapii może być również hydroterapia składająca się z 45-minutowych ćwiczeń obejmujących relaksację, trening poznawczy, usprawnianie układu sercowo-naczyniowego, poprawę umiejętności pływackich, a także poprawę równowagi i koordynacji oko-ręka. Ćwiczenia te pozytywnie wpływają na zachowania związane ze zdrowiem psychicznym i samopoczuciem chorych74. 

 

Adaptowana aktywność fizyczna 

Aktywność fizyczna dzieci i młodzieży z zaburzeniami ze spektrum autyzmu jest często ograniczona z uwagi na zmniejszone zdolności motoryczne, brak chęci uczestnictwa w zabawach z rówieśnikami oraz strach rodziców. Jednak, aby widoczna była poprawa funkcjonowania, dzieci powinny podejmować regularną aktywność fizyczną. Wśród przebadanych aktywności znajdują się między innymi ćwiczenia dowolne, gry zespołowe, karate, Tai-Chi, tenis stołowy, jazda konna, a także sporty wodne. 

Aby zmniejszyć stopień nasilenia objawów, poprawić funkcjonowanie dziecka w zakresie kontaktów społecznych i komunikacji oraz sprawności motorycznej, a także poprawić jakość snu wysiłek fizyczny powinien być podejmowany od kilku razy tygodniowo nawet do kilku razy dziennie przez okres co najmniej 4 tygodni. Zalecane czasy pojedynczych aktywności wahają się od 30 do 90 minut i obejmować mogą między innymi ćwiczenia siłowe, ćwiczenia koordynacji i równowagi75,76,77. Aby podnieść atrakcyjność aktywności fizycznej zaczęto prowadzić również 60-minutowe treningi przy wsparciu gier wideo prowadzące do poprawy nie tylko kontroli zachowania i funkcji wykonawczych, ale także pamięci i wielozadaniowości, ogólnej wydolność, siły eksplozywnej, szybkości, siły mięśniowej i zwinności78. Okazuje się również, że intensywny, 15-minutowy wysiłek fizyczny przed rozpoczęciem zajęć lekcyjnych umożliwia dzieciom z zaburzeniami ze spektrum autyzmu poprawne wykonywanie zadań podczas lekcji, co może być podstawą do rekomendowania prowadzenia ćwiczeń śródlekcyjnych79. Wysoką skuteczność w niwelowaniu objawów zaburzeń autystycznych wydają się mieć również odbywające się kilka razy w tygodniu treningi sztuk walki, takich jak mieszane sztuki walki (ang. mixed martial arts, MMA) czy Tai Chi trwające od 45 do 60 minut. Zajęcia te opierają się głównie o zapamiętywanie i powtarzanie odpowiednich sekwencji ruchowych, takich jak kopanie, blokowanie czy uderzanie. Głównym ich celem jest więc rozwijanie pamięci roboczej i funkcji poznawczych dzieci oraz na rozwijanie hamowania behawioralnego, a także doskonalenie równowagi, ogólnej sprawności, świadomości ciała i propriocepcji80,81. 

Zmniejszenie nasilenia objawów zaburzeń przetwarzania sensorycznego u dzieci i młodzieży cierpiących na zaburzenia ze spektrum autyzmu osiągnąć można między innymi dzięki jeździe konnej, zajęciom tanecznym czy treningowi integracji sensorycznej. Zajęcia SI stymulują dzieci w zakresie zmysłów, takich jak słuch, wzrok, węch, smak, dotyk, równowaga, propriocepcja, a także poprawiają możliwości poruszania82. Dzięki tym aktywnościom dzieci podejmują więcej interakcji z otoczeniem i rozwijają umiejętności kontaktów społecznych, a także zmniejszają nasilenie objawów zaburzeń przetwarzania sensorycznego83. Dzięki postępowaniu fizjoterapeutycznemu w zakresie terapii SI dochodzi często do poprawy percepcji wzrokowej, ustabilizowania ruchów gałek ocznych, a także do poprawy przekraczania linii środkowej ciała84. 

Warto również zwrócić uwagę na istotność włączania w terapię sportów zespołowych i ćwiczeń grupowych, które niejako zmuszają uczestników do wzajemnego kontaktu i integracji poprzez małe interakcje, takie jak podanie piłki, przybicie piątki, czy wspólna gra, co w konsekwencji rozwija umiejętności społeczne dzieci85. 

Badania pokazują również, że techniki relaksacyjne, takie jak joga z wysoką skutecznością mogą wspierać standardowe techniki leczenia, prowadząc do ogólnego złagodzenia objawów poznawczych i zaburzeń behawioralnych pacjentów cierpiących na zaburzenia należące do spektrum autyzmu86. 

 

Etiologia i diagnostyka zaburzeń depresyjnych 

W rankingach ogólnoświatowych w 2019 r. depresja plasowała się na 6. miejscu pod względem czynników przedwcześnie skracających życie87. Etiologia depresji nie jest do końca poznana, jednak uznaje się, że olbrzymią rolę w jej powstawaniu odgrywają czynniki temperamentalne. Dzieci charakteryzujące się przewlekłą drażliwością, neurotycznością, stałym lękiem czy nadpobudliwością znacznie częściej zapadają na depresję88. Istotne wydają się również czynniki fizjologiczne, takie jak nieprawidłowe działanie kory przedczołowej lub hipokampa, co w rezultacie powodować może spadek uwagi, pogorszenie funkcji wykonawczych i pamięci89. Przypuszczalnie obciążeniem genetycznym dla dziecka mogą być również choroby psychiczne występujące w rodzinie. Duże znaczenie w rozwoju depresji mają też czynniki środowiskowe, takie jak utrata rodzica, stres, samotność lub inne czynniki społeczno-kulturowe90. Często czas pojawiania się zaburzeń nastroju między innymi depresji przypada na okres dojrzewania91. 

Jeśli chodzi o diagnostykę zaburzeń depresyjnych, to jest ona niezwykle skomplikowana z uwagi na różne postaci schorzenia. Utrzymująca się przez dłuższy czas przewlekła i nasilona drażliwość, wybuchy gniewu, obniżony nastrój przez większą część dnia, spadek odczuwania przyjemności, bezsenność, pobudzenie lub spowolnienie, zmęczenie i senność, uczucie braku energii, nawracające myśli samobójcze, niska samoocena, spadek masy ciała lub objadanie, chwiejność emocjonalna, czy pogorszenie koncentracji to tylko niektóre z objawów, będących podstawą do dalszej diagnostyki zaburzeń depresyjnych92. 

 

Metody fizjoterapeutyczne w terapii zaburzeń depresyjnych 

Wśród konwencjonalnych sposobów leczenia depresji podaje się farmakoterapię oraz psychoterapię. Jednakże biorąc pod uwagę jedną z teorii, która mówi o upośledzeniu działania neuroprzekaźników, jako przyczyny powstawania depresji można zastanowić się nad wzbogaceniem leczenia chorych na przykład o terapię ruchem93. 

 

Terapia manualna 

Pod kątem leczenia zaburzeń nastroju prowadzone są badania nad wpływem masażu na samopoczucie chorych. Analizy pokazują, że 30-minutowe masaże prowadzone od 2 do 7 razy w tygodniu mogą natychmiastowo, ale krótkotrwale poprawić nastrój w kwestionariuszach samooceny badanych dzieci94. 

 

Fizykoterapia 

Wśród środków fizykalnych wspomagających leczenie wymienia się między innymi światłoterapię. Metoda ta wykorzystuje specjalne lampy, w których natężenie światła wynosi do 10000 Lux. Naświetlania można stosować nawet 7 razy w tygodniu od 30 minut do 4 godzin dziennie. Efekt działania naświetlań w postaci poprawy nastroju jest jednak krótkotrwały i sprawdza się tylko w przypadku depresji sezonowych95. 

U chorych dzieci stosowana była również magnetostymulacja przezczaszkowa, w której stymulacji poddaje się najczęściej grzbietowo-boczną korę przedczołową96. Ta struktura mózgu odpowiedzialna jest za pamięć operacyjną i przetwarzanie informacji, a jej czynność pogarsza się w przebiegu zaburzeń depresyjnych, co upośledza pamięć oraz funkcje wykonawcze a także uwagę chorego97. W ciągu jednej sesji magnetostymulacji wysyłanych jest nawet 3000 impulsów z częstotliwością 10 Hz. Po zastosowaniu terapii w subiektywnych ocenach pacjentów spada nasilenie objawów depresji oraz obniża się poziom lęku98. 

 

Adaptowana aktywność fizyczna 

Metoda ta przybierać może różne formy. Trening aerobowy, aby uzyskać zadowalającą skuteczność prowadzony powinien być od 2 do 5 razy w tygodniu przez co najmniej 20 minut, a w jego skład wchodzić może bieganie, jazda na rowerze, sporty zespołowe, czy trening oporowy99,100. Korzyściami płynącymi z takiej aktywności jest spadek wydzielania kortyzolu, poprawa samopoczucia i ogólnej wydolności organizmu101. 

Działanie porównywalne z działaniem treningu aerobowego notuje się również w trakcie treningu na platformie wibracyjnej, w czasie którego pacjent wykonuje 6 ćwiczeń, z których każde trwa 3 minuty. W rezultacie po przeprowadzeniu 6-tygodniowej interwencji spada nasilenie objawów depresji, co stawia metodę na równi z treningiem aerobowym pod względem rezultatów, a stanowczo wyprzedza ją pod względem zmotywowania pacjentów do podjęcia terapii102. 

Jeśli chodzi o treningi o intensywności od niskiej do umiarkowanej, to są one skuteczne u dzieci w wieku przedszkolnym głównie ze względu na ich brak chęci do uczestniczenia w wysiłkach o intensywności wyższej niż umiarkowana. A więc aktywności takie jak spacery, gry i zabawy, ćwiczenia propriocepcji, czy ćwiczenia równoważne mogą poprawiać samopoczucie młodszych dzieci chorujących na depresję103. Okazuje się jednak, że u części chorych również po przeprowadzeniu samego stretchingu następuje poprawa samopoczucia104. 

Skuteczna we wspomaganiu leczenia dzieci cierpiących na zaburzenia depresyjne jest również terapia ruchem tanecznym, w której uczestnicy skupiają się na mowie ciała, postrzeganiu siebie i ekspresji ruchów. Takie 45-minutowe treningi odbywające się 3 razy w tygodniu mogą dać pozytywne skutki pod kątem wzrostu poziomu serotoniny, regulacji poziomu dopaminy, co prowadzić może do spadku nasilenia objawów depresji u dzieci i młodzieży105. 

Dobrą skutecznością cieszą się również różne metody relaksacyjne, które przeprowadzać można na koniec każdej sesji treningowej czy terapeutycznej. Stosować można między innymi oddychanie torem przeponowym, skanowanie ciała (polegające na uświadamianiu sobie istnienia poszczególnych części ciała), a także uważny ruch opierający się na ćwiczeniach z zatrzymaniem i analizą pozycji. Takie techniki powodują wzrost poziomu uważności na skutek regulacji fal mózgowych alfa i theta, spadek poziomu kortyzolu, obniżenie poziomu agresji i stresu oraz poprawę umiejętności samokontroli106. Inną terapią relaksacyjną jest joga, w skład której wchodzą między innymi ćwiczenia oddechowe, techniki relaksacyjne i pozycje. W literaturze czas pojedynczej sesji wynosi od 10 minut do 2 godzin, a ilość sesji w tygodniu nawet do siedmiu. U uczestników zajęć odnotowuje się wzrost stężenia kwasu gamma-aminomasłowego, którego stężenie u osób z zaburzeniami nastroju jest często obniżone, a także wyregulowanie działania układu autonomicznego, skutkiem czego jest poprawa nastroju107. Również progresywna relaksacja mięśni, opierająca się na napinaniu i rozluźnianiu poszczególnych partii mięśniowych przynosi szybkie, jednak krótkoterminowe efekty w postaci poprawy samopoczucia chorych108,109. 

Jedną z nowszych metod stosowanych we wspomaganiu leczenia dzieci i młodzieży z zaburzeniami depresyjnymi jest 45-minutowy trening relaksacyjny połączony z biofeedbackiem. Dzieci poddawane są progresywnej relaksacji, technikom oddychania oraz treningowi autogenicznemu, w czasie których czujnik na palcu mierzy parametry fizjologiczne, na podstawie których ocenia się poziom relaksacji. Działanie takiego treningu natychmiastowo poprawiło nastrój badanych, jednak brak informacji, jak długo utrzymywał się efekt110. 

 

Podsumowanie 

Badania konsekwentnie pokazują, że fizjoterapia może przyczynić się do po- prawy skuteczności konwencjonalnego leczenia dzieci i młodzieży z zaburzeniami psychicznymi. Terapia manualna, fizykoterapia i adaptowana aktywność ruchowa redukują poziom stresu i lęku u chorych, często podnosząc samoocenę i zmniejszając ilość samookaleczeń, a także dostarczając szeregu korzyści motorycznych, psycho-społecznych i poznawczych111. Ponadto sama terapia ruchem jest ogólnodostępną i stosunkowo tanią metodą leczenia oraz zapobiegania zaburzeniom psychicznym, dzięki czemu rośnie nadzieja na złagodzenie objawów u znacznej części populacji. W przyszłości może przyczynić się to między innymi do znacznej poprawy funkcjonowania w społeczeństwie dzieci i młodzieży z ADHD czy spektrum autyzmu, a także do zmniejszenia liczby prób samobójczych spowodowanych zaburzeniami depresyjnymi. Na uwagę zasługuje również fakt małej liczby skutków ubocznych odnotowanych u chorych po przeprowadzonych terapiach, co klasyfikuje fizjoterapię jako metodę stosunkowo bezpieczną dla pacjentów. 

Stosowanie fizjoterapii we wspomaganiu leczenia psychiatrycznego dzieci i młodzieży należy wprawdzie w przyszłości poddać dalszym analizom z uwagi na niską ja- kość niektórych badań naukowych, jednakże już teraz przynosi ono pozytywne skutki w postaci poprawy zachowania i samopoczucia w kwestionariuszach samooceny i subiektywnych opiniach samych chorych i ich rodziców. Dodatkowo odpowiednie przygotowanie fizjoterapeutów pod kątem wspomagania leczenia psychiatrycznego dzieci i młodzieży powinno przynieść korzyści w postaci lepszego działania terapii i bardziej wiarygodnych wyników badań. 

Szerokie spektrum działania metod fizjoterapeutycznych pozwala w pewnym stopniu poprawić jakość życia dzieci z zaburzeniami zdrowia psychicznego, a co za tym idzie również ich opiekunów prawnych. Konwencjonalne leczenie uzupełnione fizjoterapią może potencjalnie przynieść długotrwałe polepszenie samopoczucia chorych. Samo spotkanie z fizjoterapeutą lub grupą rówieśniczą podczas zajęć wyzwala u dzieci i młodzieży pozytywne emocje i umożliwia nie tylko zdobywanie nowych doświadczeń motorycznych i sensorycznych, ale również, tak cennych w przypadku zaburzeń psychicznych, doświadczeń psychospołecznych. 

Zatem, jeśli nauka daje nam choć cień szansy zapewnienia poprawy funkcjonowania chorych poprzez metody inne niż standardowe, to powinniśmy stopniowo, przy wsparciu rzetelnych badań, starać się analizować i wprowadzać te metody w kanony leczenia dzieci i młodzieży z zaburzeniami zdrowia psychicznego. 

 

 

 

Bibliografia 

1 Zob. C. Cynthia, M. Duck, R. McQuillan i in., Exploring the Role of Physiotherapists in the Care of Children with Autism Spectrum Disorder, “Physical & Occupational Therapy in Pediatrics” 2019, Nr 39, s. 614–628 

2 Zob. J. Tracz-Dral, Zdrowie psychiczne w Unii Europejskiej. Opracowania tematyczne, Warszawa, Kancelaria Senatu, 2019, s. 1–37 

3 Tamże 

4 Zob. Wydział Statystyki Zdrowia, Ośrodek Statystyki Zdrowia i Ochrony Zdrowia, Zdrowie i ochrona zdrowia w 2017 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, Kraków, 2018, s. 26 

5 Zob. J. Allen, R. Balfour, R. Bell i in., Social determinants of mental health, „International Review of Psychiatry” 2014, Nr 26, s. 392–407 

6 Zob. K. Räikkönen, A. Pesonen, T. Roseboom i in., Early determinants of mental health, “Best Prac- tice & Research Clinical Endocrinology & Metabolism” 2012, Nr 26, s. 599–611 

7 Zob. N. Direk, S. Williams, J. Smith i in., A combined analysis of two genome-wide association me- ta-analyses identifies a susceptibility locus for depression continuum, “Biological Psychiatry” 2017, Nr 82, s. 322–329 

8 Zob. C. Cynthia, M. Duck, R. McQuillan i in., Exploring the Role of Physiotherapists in the Care of Children with Autism Spectrum Disorder, “Physical & Occupational Therapy in Pediatrics” 2019, Nr 39, s. 614–628 

9 Zob. American Psychiatric Association, Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych DSM-5, Wro- cław, Edra Urban & Partner, 2018, s. 74 

10 Tamże, s. 74–75 

11 Zob. S. Cortese, D. Coghill, Twenty years of research on attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD): looking back, looking forward, „Evidence-Based Mental Health” 2018, Nr 21, s. 173–176 

12 Zob. M. Bruchhage, M. Bucci, E. Becker, Cerebellar involvement in autism and ADHD, “Handbook of Clinical Neurology” 2018, Nr 155, s. 61–72 

13 Zob. American Psychiatric Association, Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych DSM-5, Wro- cław, Edra Urban & Partner, 2018, s. 70–73 

14 Tamże
15 Tamże
16 Zob. S. Cortese, D. Coghill, Twenty years of research on attention-deficit/hyperactivity disorder 

(ADHD): looking back, looking forward, “Evidence-Based Mental Health” 2018, Nr 21, s. 173–176 

17 Zob. S. Chen, B. Yu, L. Suen i in., Massage therapy for the treatment of attention deficit/hyperacti- vity disorder (ADHD) in children and adolescents: A systematic review and metaanalysis, “Complementary Therapies in Medicine” 2019, Nr 42, s. 389–399 

18 Tamże 

19 Zob. Z. Asadi, F. Shakibaei, M. Mazaheri i in., The Effect of Foot Massage by Mother on the Severity of Attention Deficit Hyperactivity Disorder Symptoms in Children Aged 6–12, “Iranian Journal of Nursing and Midwifery Research” 2020, Nr 25, s. 189–194 

20 Zob. A. Accorsi, C. Lucci, L. Mattia i in., Effect of Osteopathic Manipulative Therapy in the Attentive Performance of Children With Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder, „Journal of the American Oste- opathic Association” 2014, Nr 114, s. 374–381 

21 Zob. B. Gillespie, Case study in attention-deficit/hyperactivity disorder: The corrective aspect of craniosacral fascial therapy, „Explore” 2009, Nr 5, s. 296–298 

22 Zob. J. Muir, Chiropractic management of a patient with symptoms of attention-deficit/hyperacti- vity disorder, “Journal of Chiropractic Medicine” 2012, Nr 11, s. 221–224 

23 Zob. J. Alcantara, J. Davis, The chiropractic care of children with attention-deficit/hyperactivity di- sorder: A retrospective case series, „Explore” 2010, Nr 6, s. 173–182 

24 Zob. J. McGough, A. Sturm, J. Cowen i in., Double-Blind, Sham-Controlled, Pilot Study of Trigemi- nal Nerve Stimulation for Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder, “Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry” 2019, Nr 58, s. 403–411 

25 Zob. S. Lee, C. Lee, J. Park, Effects of combined exercise on physical fitness and neurotransmitters in children with ADHD: a pilot randomized controlled study, “Journal of Physical Therapy Science” 2015, Nr 27, s. 2915–2919 

26 Zob. J. Choi, D. Han, K. Kang i in., Aerobic Exercise and Attention Deficit Hyperactivity Disorder: Brain Research, “Medicine & Science in Sports & Exercise” 2015, Nr 47, s. 33–39 

27 Zob. S. Lee, J. Song, J. Park, Effects of combination exercises on electroencephalography and fron- tal lobe executive function measures in children with ADHD: A pilot study, “Biomedical Research” 2017, Special Issue, s. 455–460 

28 Zob. C. Verret, M. Guay, C. Berthiaume i in., A Physical Activity Program Improves Behavior and Cognitive Functions in Children With ADHD: An Exploratory Study, “Journal of Attention Disorders” 2012, Nr 16, s. 71–80 

29 Zob. B. Hoza, A. Smith, E. Shoulberg i in., A Randomized Trial Examining the Effects of Aerobic Physical Activity on Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder Symptoms in Young Children, “Journal of Abnormal Child Psychology” 2015, Nr 43, s. 655–667 

30 Zob. R. Villa-González, L. Villalba-Heredia, I. Crespo i in., A systematic review of acute exercise as a coadjuvant treatment of ADHD in young people, „Psicothema” 2020, Nr 32, s. 67–74 

31 Zob. B. Hoza, A. Smith, E. Shoulberg i in., A Randomized Trial Examining the Effects of Aerobic Physical Activity on Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder Symptoms in Young Children, “Journal of Abnormal Child Psychology” 2015, Nr 43, s. 655–667 

32 Zob. S. Jeyanthi, N. Arumugam, R. Parasher, Effect of physical exercises on attention, motor skill and physical fitness in children with attention deficit hyperactivity disorder: a systematic review, “ADHD Attention Deficit and Hyperactivity Disorders” 2019, Nr 11, s. 125–137 

33 Zob. C. Verret, M. Guay, C. Berthiaume i in., A Physical Activity Program Improves Behavior and Cognitive Functions in Children With ADHD: An Exploratory Study, “Journal of Attention Disorders” 2012, Nr 16, s. 71–80 

34 Zob. B. Hoza, A. Smith, E. Shoulberg i in., A Randomized Trial Examining the Effects of Aerobic Physical Activity on Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder Symptoms in Young Children, “Journal of Abnormal Child Psychology” 2015, Nr 43, s. 655–667 

35 Zob. R. Villa-González, L. Villalba-Heredia, I. Crespo i in., A systematic review of acute exercise as a coadjuvant treatment of ADHD in young people, „Psicothema” 2020, Nr 32, s. 67–74 

36 Zob. M. Memarmoghaddam, H. T. Torbati, M. Sohrabi i in., Effects of a selected exercise program on executive function of children with attention deficit hyperactivity disorder, “Journal of Medicine and Life” 2016, Nr 9, s. 373–379 

37 Zob. C. Verret, M. Guay, C. Berthiaume i in., A Physical Activity Program Improves Behavior and Cognitive Functions in Children With ADHD: An Exploratory Study, “Journal of Attention Disorders” 2012, Nr 16, s. 71–80 

38 Zob. B. Hoza, A. Smith, E. Shoulberg i in., A Randomized Trial Examining the Effects of Aerobic Physical Activity on Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder Symptoms in Young Children, “Journal of Abnormal Child Psychology” 2015, Nr 43, s. 655–667 

39 Zob. Y. Lotfi, N. Rezazadeh, A. Moossavi i in., Preliminary evidence of improved cognitive perfor- mance following vestibular rehabilitation in children with combined ADHD (cADHD) and concurrent ve- stibular impairment, “Auris Nasus Larynx” 2017, Nr 40, s. 700–707 

40 Zob. S. Faramarzi, S. Rad, A. Abedi, Effect of sensory integration training on executive functions of children with attention deficit hyperactivity disorder, “Neuropsychiatria i Neuropsychologia” 2016, Nr 11, s. 1–5 

41 Zob. M. Wang, D. Reid, Virtual Reality in Pediatric Neurorehabilitation: Attention Deficit Hyperacti- vity Disorder, Autism and Cerebral Palsy, “Neuroepidemiology” 2011, Nr 36, s. 2–18 

42 Zob. V. Benzing, M. Schmidt, The effect of exergaming on executive functions in children with ADHD: A randomized clinical trial, “Scandinavian Journal of Medicine & Science In Sports” 2019, Nr 29, s. 1243–1253 

43 Zob. S. Shema-Shiratzky, M. Brozgola, P. Cornejo-Thumma i in., Virtual reality training to enhance behavior and cognitive function among children with attention-deficit/hyperactivity disorder: brief re- port, “Developmental Neurorehabilitiation” 2019, Nr 22, s. 431–436 

44 Zob. S. Smith, L. Vitulano, L. Katsovich i in., A Randomized Controlled Trial of an Integrated Brain, Body, and Social Intervention for Children With ADHD, “Journal of Attention Disorders” 2020, Nr 24, s. 780–794 

45 Zob. S. Smith, M. Crowley, A. Ferrey i in., Effects of Integrated Brain, Body, and Social (IBBS) in- tervention on ERP measures of attentional control in children with ADHD, “Psychiatry Research” 2019, Nr 278, s. 248–257 

46 Zob. S. Hattabi, M. Bouallegue, H. Yahya i in., Rehabilitation of ADHD children by sport intervention: a Tunisian experience, “Tunisie Medicale” 2019, Nr 97, s. 874–881 

47 Zob. L. Silva, R. Doyenart, P. Salvan i in., Swimming training improves mental health parameters, cognition and motor coordination in children with Attention Deficit Hyperactivity Disorder, “International Journal of Environmental Health Research” 2020, Nr 30, s. 584–592 

48 Zob. Y. Chang, C. Hung, C. Huang i in., Effects of an Aquatic Exercise Program on Inhibitory Con- trol in Children with ADHD: A Preliminary Study, “Archives of Clinical Neuropsychology” 2014, Nr 29, s. 217–223 

49 Zob. A. Kadri, M. Slimani, N. Bragazzi i in., Effect of Taekwondo Practice on Cognitive Function in Adolescents with Attention Deficit Hyperactivity Disorder, “International Journal of Environmental Rese- arch and Public Health” 2019, Nr 16, s. 204–213 

50 Zob. E. Durgut, A. C. Orengulb, Z. C. Algun, Comparison of the effects of treadmill and vibration training in children with attention deficit hyperactivity disorder: A randomized controlled trial, “Neuro- Rehabilitation” 2020, Nr 47, s. 121–131 

51 Zob. S. Jarraya, M. Wagner, M. Jarraya i in., 12 Weeks of Kindergarten-Based Yoga Practice Incre- ases Visual Attention, Visual-Motor Precision and Decreases Behavior of Inattention and Hyperactivity in 5-Year-Old Children, “Frontiers in Psychology” 2019, Nr 10, Nr artykułu 796 

52 Zob. S. Cohen, D. Harvey, R. Shields i in., The Effects of Yoga on Attention, Impulsivity and Hype- ractivity in Pre-school Age Children with ADHD Symptoms, “Journal of Developmental and Behavioral Pediatrics” 2018, Nr 39, s. 200–209 

53 Zob. J. Haffner, J. Roos, N. Goldstein i in., Zur Wirksamkeit körperorientierter Therapieverfahren bei der Behandlung hyperaktiver Störungen: Ergebnisse einer kontrollierten Pilotstudie, „Zeitschrift für Kinder- und Jugendpsychiatrie und Psychotherapie“ 2006, Nr 34, s. 37–47 

54 Zob. L. Goldbeck, K. Schmid, Effectiveness of Autogenic Relaxation Training on Children and Ado- lescents With Behavioral and Emotional Problems, “Journal of the American Academy of Child & Adole- scent Psychiatry” 2003, Nr 42, s. 1046–1054 

55 Zob. T. Janssen, M. Bink, K. Gelade i in., A randomized controlled trial into the effects of neurofe- edback, methylphenidate, and physical activity on EEG power spectra in children with ADHD, “Journal of Child Psychology and Psychiatry” 2016, Nr 57, s. 633–644 

56 Zob. I. Górecka, Mózg i tajemnice jego aktywności elektrycznej. Jak za pomocą treningu fal mózgo- wych rozwinąć jego ukryte zdolności?, „Psychologia w praktyce” 2019, Nr 17, s. 6–13 

57 Zob. T. Janssen, M. Bink, K. Gelade i in., A randomized controlled trial into the effects of neurofe- edback, methylphenidate, and physical activity on EEG power spectra in children with ADHD, “Journal of Child Psychology and Psychiatry” 2016, Nr 57, s. 633–644 

58 Zob. K. Geladé, M. Bink, T. Janssen i in., An RCT into the effects of neurofeedback on neurocognitive functioning compared to stimulant medication and physical activity in children with ADHD, “European Child & Adolescent Psychiatry” 2017, Nr 26, s. 457–468 

59 Zob. American Psychiatric Association, Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych DSM-5, Wro- cław, Edra Urban & Partner, 2018, s. 58–67 

60 Zob. American Psychiatric Association, Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych DSM-5, Wro- cław, Edra Urban & Partner, 2018, s. 58–67 

61 Tamże 

62 Zob. B. Reichow, K. Hume, E. Barton i in., Early intensive behavioral intervention (EIBI) for young children with autism spectrum disorders (ASD), “Cochrane Database of Systematic Reviews” 2018, Nr 5, Nr artykułu CD009260 

63 Zob. C. Campos, M. Duck, R. McQuillan i in., Exploring the Role of Physiotherapists in the Care of Children with Autism Spectrum Disorder, “Physical & Occupational Therapy In Pediatrics” 2019, Nr 39, s. 614–628 

64 Zob. S. Tsuji, T. Yuhi, K. Furuhara i in., Salivary oxytocin concentrations in seven boys with autism spectrum disorder received massage from their mothers: a pilot study, “Frontiers in Psychiatry” 2015, Nr 6, Nr artykułu 58 

65 Zob. K. Piravej, P. Tangtrongchitr, P. Chandarasiri i in., Effects of Thai Traditional Massage on Autistic Children’s Behavior, “Journal of Alternative and Complementary Medicine” 2009, Nr 15, s. 1355–1361 

66 Zob. I. Bramati-Castellarin, V. Patel, I. Drysdale, Repeat-measures longitudinal study evaluating behavioural and gastrointestinal symptoms in children with autism before, during and after visceral oste- opathic technique (VOT), “Journal of Bodywork and Movement Therapies” 2016, Nr 20, s. 461–470 

67 Zob. S. Kratz, J. Kerr, L. Porter, The use of CranioSacral therapy for Autism Spectrum Disorders: Benefits from the viewpoints of parents, clients, and therapists, “Journal of Bodywork and Movement Therapies” 2017, Nr 21, s. 19–29 

68 Zob. K. Khorshid, R. Sweat, D. Zemba i in., Clinical Efficacy of Upper Cervical Versus Full Spine Chi- ropractic Care on Children with Autism: A Randomized Clinical Trial, “Journal of Vertebral Subluxation Research” 2006, Nr 7, s. 1–9 

69 Zob. V. Wong, J. Sun, Randomized Controlled Trial of Acupuncture Versus Sham Acupuncture in Au- tism Spectrum Disorder, “Journal of Alternative and Complementary Medicine” 2010, Nr 16, s. 545–553 

70 Zob. V. Wong, W. Chen, Randomized controlled trial of electro-acupuncture for autism spectrum disorder, “Alternative Medicine Review” 2010, Nr 15, s. 136–46
71 Zob. D. Rossignol, L. Rossignol, Hyperbaric oxygen therapy may improve symptoms in autistic chil- dren, “Medical Hypotheses” 2006, Nr 67, s. 216–228

72 Zob. S. Bent, K. Bertoglio, P. Ashwood i in., Brief Report: Hyperbaric Oxygen Therapy (HBOT) in Chil- dren with Autism Spectrum Disorder: A Clinical Trial, “Journal of Autism and Developmental Disorders” 2012, Nr 42, s. 1127–1132 

73 Zob. D. Rossignol, L. Rossignol, S. Smith i in., Hyperbaric treatment for children with autism: a mul- ticenter, randomized, double-blind, controlled trial, “BMC Pediatrics” 2009, Nr 9, Nr artykułu 21 

74 Zob. W. Mills, N. Kondakis, R. Orr i in., Does Hydrotherapy Impact Behaviours Related to Mental Health and Well-Being for Children with Autism Spectrum Disorder? A Randomised Crossover-Controlled Pilot Trial, “International Journal of Environmental Research and Public Health” 2020, Nr 17, Nr artykułu 558 

75 Zob. J. Huang, C. Du, J. Liu i in., Meta-Analysis on Intervention Effects of Physical Activities on Chil- dren and Adolescents with Autism, “International Journal of Environmental Research and Public Health” 2020, Nr 17, Nr artykułu 1950 

76 Zob. C. Tse, H. Lee, K. Chan i in., Examining the impact of physical activity on sleep quality and executive functions in children with autism spectrum disorder: A randomized controlled trial, “Autism” 2019, Nr 23, s. 1699–1710 

77 Zob. C. Toscano, H. Carvalho, J. Ferreira, Exercise Effects for Children With Autism Spectrum Disor- der: Metabolic Health, Autistic Traits, and Quality of Life, “Perceptual and Motor Skills” 2018, Nr 125, s. 126–146 

78 Zob. Q. Fang, C. Aiken, C. Fang i in., Effects of Exergaming on Physical and Cognitive Functions in Individuals with Autism Spectrum Disorder: A Systematic Review, “Games for Health Journal” 2019, Nr 8, s. 74–84 

79 Zob. K. Oriel, C. George, R. Peckus i in., The Effects of Aerobic Exercise on Academic Engagement in Young Children With Autism Spectrum Disorder, “Pediatric Physical Therapy” 2011, Nr 23, s. 187–193 80 Zob. J. Phung, W. Goldberg, Promoting Executive Functioning in Children with Autism Spectrum 

Disorder Through Mixed Martial Arts Training, “Journal of Autism and Developmental Disorders” 2019, Nr 49, s. 3669–3684 

81 Zob. M. Sarabzadeh, B. Azari, M. Helalizadeh, The effect of six weeks of Tai Chi Chuan training on the motor skills of children with Autism Spectrum Disorder, “Journal of Bodywork and Movement Thera- pies” 2019, Nr 23, s. 284–290 

82 Zob. Y. Fazlioglu, G. Baran, A sensory integration therapy program on sensory problems for children with autism, “Perceptual and Motor Skills” 2008, Nr 106, s. 415–422 

83 Zob. C. Souza-Santos, J. Franciane dos Santos, I. Azevedo-Santos i in., Dance and Equine-Assisted Therapy in Autism Spectrum Disorder: Crossover randomized clinical trial, “Clinical Neuropsychiatry” 2018, Nr 15, s. 284–290 

84 Zob. N. Habik, J. Wilczyński, Evaluation physiotherapy group of children with autism spectrum di- sorders with visual perception, “Archives of Physiotherapy and Global Researches” 2016, Nr 20, s. 39–46 

85 Zob. M. Zhao, S. Hindawi, The Effects of Structured Physical Activity Program on Social Interaction and Communication for Children with Autism, “BioMed Research International” 2018, Nr 2018, Nr arty- kułu 1825046 

86 Zob. L. Rosenblatt., S. Gorantla, J. Torres i in., Relaxation Response–Based Yoga Improves Functio- ning in Young Children with Autism: A Pilot Study, “Journal of Alternative and Complementary Medicine” 2011, Nr 17, s. 1029–1035 

87 Zob. T. Vos, S. S Lim, C. Abbafati i in., Global burden of 369 diseases and injuries in 204 countries and territories, 1990–2019: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2019, “Lancet” 2020, Nr 396, s. 1204–1222 

88 Zob. American Psychiatric Association, Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych DSM-5,