WSTĘP 

Typową dla człowieka postawę wyprostowaną charakteryzuje pionowe ustawienie osi ciała względem niewielkiej płaszczyzny podparcia [1]. Przez równowagę człowieka rozumie się zdolność do utrzymania rzutu środka ciężkości ciała (COM, center of mass), zlokalizowanego w okolicy podbrzusza, wewnątrz powierzchni podparcia, wyznaczonej przez obrys stóp [2,3]. Proces utrzymania równowagi w pozycji stojącej polega na ciągłej utracie i odzyskiwaniu równowagi [3]. Głównym celem układu równowagi jest utrzymanie środka ciężkości ciała w pozycji równowagi w spoczynku i w ruchu [2]. Zachowanie równowagi statycznej oraz subiektywne odczucie prawidłowej orientacji w przestrzeni zależą u człowieka od prawidłowego współdziałania kilku zmysłów, a mianowicie narządu przedsionkowego, narządu wzroku, zmysłu czucia głębokiego, dotyku, a także narządu słuchu [4]. Do głównych zadań układu równowagi należy: 

 dostarczanie aktualnych danych o pozycji ciała w przestrzeni, kierunku i prędkości jego ruchu; 

 szybkim, zapobiegającym upadkom reakcjom, korygującym każde odchylenie środka ciężkości ciała od pozycji równowagi w obrębie pola podstawy; 

 kontrola ruchu gałek ocznych w celu utrzymania prawidłowego obrazu otaczającej przestrzeni, podczas ruchu danej osoby, jej otoczenia lub obu jednocześnie [2,5]. 

Aby sprostać tym zadaniom układ równowagi przyjmuje bodźce z otaczającego środowiska poprzez receptory w narządzie przedsionkowym, proprioceptory oraz narząd wzroku. Uzyskane informacje są przetwarzane przez ośrodkowy układ nerwowy a następnie przekazywane na obwód do narządów efektorowych [2]. 

 

ANATOMIA I FIZJOLOGIA ZMYSŁU RÓWNOWAGI

Układ równowagi składa się z receptorów obwodowych, przejmujących bodźce z otoczenia zewnętrznego, do których należą: proprioceptory, narząd wzroku oraz receptory w narządzie przedsionkowym; struktur ośrodkowego układu nerwowego, dzięki którym informacje przekazywane z obwodu są przetwarzane; oraz efektorów, czyli mięśni tułowia, kończyn oraz gałek ocznych, które poprzez odruchowe reakcje koordynują postawę ciała [2]. 

Dwa odrębne, a jednak niezależne od siebie układy stanowią ważny mechanizm kontrolujący równowagę. Pierwszy to układ stabilizujący spojrzenie, na który składa się kontrola kierunku i ostrości widzenia podczas czynności związanych z ruchami głowy i całego ciała. Drugi to układ stabilizujący postawę, który utrzymuje ciało w równowadze w spoczynku i w ruchu. Oba układy, różniąc się źródłem informacji receptorowych oraz zaangażowaniem odmiennych szlaków w ośrodkowym układzie nerwowym, są od siebie ściśle zależne, ponieważ stabilizacja spojrzenia nie jest możliwa dopóki ciało i głowa wraz z gałkami ocznymi także nie są stabilne [2,6]. 

W procesie stabilizacji spojrzenia biorą udział trzy składowe: odruch przedsionkowo-okoruchowy (VOR, vestibulo-ocular reflex) stabilizujący spojrzenie przy gwałtownych ruchach głowy; mechanizmy dowolnego śledzenia, przejmujące kontrolę podczas wolnych ruchów głowy, niezależne od informacji płynących z narządu przedsionkowego; sakkadowe ruchy gałek ocznych pomagają uchwycić ponownie cel utracony z pola widzenia. Kluczową funkcję w powstawaniu odruchowych odpowiedzi okoruchowych, pełni obwodowy narząd przedsionkowy będący błoniastą strukturą zlokalizowaną w sąsiedztwie ślimaka, w piramidzie kości skroniowej. Składa się z trzech kanałów półkolistych: bocznego (poziomego), tylnego i górnego, każdy rozszerza się u końca i tworzy bańkę zawierającą narząd osklepkowy oraz z woreczka i łagiewki zawierających narządy otolitowe [2]. Narząd przedsionkowy jest receptorem zjawisk statycznych, czyli kierunku działania sił grawitacyjnych i kinetycznych, a więc przyspieszeń liniowych i kątowych, na które reagują otolity [7]. Kanały półkoliste tworzą trzy czynnościowe pary, których płaszczyzny położenia są prostopadłe w stosunku do siebie. Narząd otolitowy (kryształy węglanu wapnia zawieszone w żelowej błonie) woreczka działa w płaszczyźnie poziomej, a łagiewki w płaszczyźnie pionowej. Zasadniczym elementem narządów osklepkowych i otolitowych są wyspecjalizowane komórki zmysłowe, które w bańkach kanałów półkolistych zlokalizowane są w grzebieniu bańkowym, a w woreczku i łagiewce skupiają się w plamkach narządów otolitowych. Osklepek, znajdujący się w bańce, reaguje głównie na szybkie ruchy wywołane przez przyspieszenia kątowe głowy. Rolą tego narządu jest dostosowanie pozycji oczu do zmieniającego się położenia ciała [2,7]. Otolity wrażliwe są na przyspieszenie liniowe głowy. Odruchy przedsionkowo-rdzeniowe wpływają na czynność mięśni szkieletowych. Impulsy płynące z narządu otolitowego odpowiedzialne są za rozkład napięć w mięśniach szkieletowych. Efektorami są głównie mięśnie „antygrawitacyjne”, prostowniki szyi, tułowia i kończyn [9].

Bodźce nerwowe przekazywane przez przyśrodkową część nerwu VIII są interpretowane przez OUN jako przyspieszenia kątowe lub liniowe. Pobudzenie odpowiadających sobie kanałów półkolistych powoduje powstanie asymetrycznych impulsów, które prowadzą do kompensacyjnego odruchu gałek ocznych w płaszczyźnie położenia stymulowanych kanałów. Ta kompensacyjna zmiana położenia gałek ocznych wywołana jest odruchem przedsionkowo-okoruchowym, efektorami tego odruchu są mięśnie zewnętrzne gałek ocznych. Reakcja jest skierowana przeciwnie do kierunku działania przyspieszenia, a jej celem jest utrzymanie stabilnego obrazu otoczenia [2,7]. 

Narząd przedsionkowy wpływa na czynność mięśni szkieletowych przez trzy główne szlaki: przedsionkowo-rdzeniowy boczny, który pobudza motoneurony prostowników i hamuje motoneurony zginaczy po tej samej stronie; przedsionkowo-rdzeniowy przyśrodkowy, który pełni ważną funkcję w koordynacji odruchów szyjno- przedsionkowo-okoruchowych oraz siatkowo-rdzeniowy wspomagający działanie dwóch poprzednich. Role koordynatora ruchów pełni móżdżek, który reguluje zakres odpowiedzi mięśni szkieletowych na pobudzenia narządu przedsionkowego [7,9]. 

Układ równowagi ma na celu utrzymanie środka ciężkości ciała w pozycji równowagi w spoczynku i w ruchu. Dane o zmianie położenia środka ciężkości ciała odbierane są przez trzy narządy zmysłów: wzrok oceniający ustawienie oczu i głowy w stosunku do otaczających przedmiotów; proprioceptory (wrzeciona mięśniowe, aparaty Golgiego, receptory stawowe) dostarczające informacji o ustawieniu części ciała w stosunku do siebie i do podłoża oraz pomiar nacisku stóp na podłoże (somatoreceptory skórne). Proprioceptory i narząd wzroku reagują głównie na wychylenia ciała w spoczynku i w ruchu. Układ przedsionkowy przyczynia się do precyzji złożonych czynności motorycznych ciała, jego rola wzrasta wtedy, gdy brak jest informacji przesyłanych z narządu wzroku lub proprioceptorów [2,10]. 

Gdy środek ciężkości ciała człowieka COM (center of mass) – zlokalizowany w okolicy podbrzusza, rzutuje na podstawę podparcia BOS (base of suport), której granice w pozycji stojącej wyznacza obrys stóp, ciało jest w równowadze. Zarówno podczas stania jak i w ruchu COG przesuwa się w różnych kierunkach. Jeżeli odchylenie COG pozostaje w granicach stabilności ciało jest w równowadze. Granice stabilności LOS (limits of stability) wychyleń jest to dwuwymiarowa przestrzeń, w której mieszczą się maksymalne wychylenia COG, przy określonej powierzchni podparcia ciała podczas stania, chodu lub siedzenia. Wartość granic stabilności zależy od prędkości kątowej wychyleń środka ciężkości. Podczas wolnego odchylania się środka ciężkości od osi siły grawitacji, COG przemieszcza się w pełnym zakresie granic stabilności, przy większych szybkościach wychyleń granice zmniejszają się [2,11].

Rodzaj działającego bodźca na ciało człowieka decyduje o charakterze odpowiedzi posturalnej. Stwierdzono trzy rodzaje reakcji posturalnych [12]: 

1) Odruch rozciągania mięśni – jest pojawiającym się najwcześniej mechanizmem powodującym wzrost aktywności mięśni wokół stawu ulegającego destabilizacji. Inicjowany jest przez pobudzenie wrzecion mięśniowych, proprioceptorów wrażliwych na rozciąganie zlokalizowanych między włóknami mięśniowymi, następnie bodziec nerwowy przekazywany jest do rdzenia kręgowego, gdzie po przełączeniu na kolejną synapsę powraca do włókien mięśniowych sąsiadujących z pobudzonym wrzecionem [13]. Wyzwolona reakcja zapobiega nadmiernej ruchomości stawów i stabilizuje sylwetkę; 

2) Reakcja korygująca postawę – reakcja o wielomięśniowym zasięgu pojawia się niemal jednocześnie w mięśniach kończyn dolnych, tułowia i szyi, co może wskazywać na centralną koordynację tego mechanizmu [14]; 

3) Odpowiedź stabilizująca postawę – pojawiająca się najpóźniej [2,15]. 

Podczas nagłego zaburzenia równowagi najpierw pojawia się odruch rozciągania i reakcja korygująca postawę, które przeciwdziałają upadkowi, a następnie odpowiedzi stabilizujące, które pozwalają na powrót sylwetki do stanu równowagi. Gdy zaburzenie ma charakter powolny, działanie odruchu rozciągania i reakcji korygujących jest prawie niezauważalne, natomiast reakcje stabilizujące wyraźnie korygują sylwetkę [15,16].

 

BIOMECHANIKA 

Środek ciężkości ciała, który w pozycji stojącej jest zlokalizowany w podbrzuszu, oddzielony jest od Ruchomość każdego stawu kontrolowana jest przez parę antagonistycznie działających grup mięśniowych. W stawie skokowym głównym prostownikiem jest mięsień brzuchaty łydki, głównym zginaczem mięsień piszczelowy przedni. Głównym prostownikiem stawu kolanowego jest mięsień czworogłowy uda, a jego zginaczem mięsień brzuchaty łydki. Prostownikami stawu biodrowego są mięśnie kulszowo-goleniowe i pośladkowy wielki, a mięsień czworogłowy głównym jego zginaczem. Ruchy ciała powstające w wyniku oddziaływania destabilizujących bodźców środowiska można porównać do odwróconego wahadła. Reakcja ruchowa, korygująca równowagę, której osią jest staw skokowy, nazywana jest strategia stawu skokowego. Pojawia się ona w sytuacji, gdy osoba badana stojąca na platformie większej od płaszczyzny podstawy podparcia stóp zostanie poddana krótkotrwałym zmianom położenia podłoża do przodu i do tyłu [17,18]. Podczas ruchu podłoża do przodu następuje aktywacja mięśni brzuchatych łydki i przechylenie całej sylwetki do tyłu, po czym aktywacja mięśni piszczelowych przednich i ruch ciała do przodu [2]. W strategii stawu biodrowego (u osób stojących na wąskim podłożu) w podobnej sytuacji dojdzie do aktywacji mięśni zginających i prostujących staw biodrowy, wynikiem czego będzie pochylenie tułowia do przodu i usztywnienie okolicy stawu skokowego [18]. Trzeci rodzaj reakcji ruchowej to strategia kroku. Występuje w sytuacji wychylenia środka ciężkości poza granice stabilności. Zapobiega ona upadkowi dzięki zwiększeniu powierzchni podparcia [19]. 

U człowieka stopień rozwoju zdolności zachowania równowagi ciała zależy zarówno od indywidualnych genetycznych jak i środowiskowych uwarunkowań. Jak wynika z badań, w rozwoju człowieka istnieje tak zwany okres sensytywny, w którym znacznie bardziej intensywniej rozwijają się zdolności zachowania równowagi [19,20]. Przypada on na 7-11 rok życia. Badania wykazują również, że w wieku dojrzewania (11-16 r.ż.) dochodzi do czasowej stagnacji lub czasami do częściowego regresu zdolności zachowania równowagi [21].płaszczyzny podparcia trzema param stawów: skokowymi, kolanowymi i biodrowymi.

 

ROZWÓJ RÓWNOWAGI 

Podczas przejścia z okresu całkowitego uzależnienia od otoczenia, czyli od okresu noworodkowego do życia samodzielnego umożliwiającego poruszanie się swobodne dziecka w pozycji pionowej w otoczeniu, zachodzi w stosunkowo krótkim czasie i wymaga prawidłowego procesu dojrzewania poszczególnych elementów organizmu, szczególnie układu ruchu i ośrodkowego układu nerwowego, odpowiedzialnego za odbiór bodźców zmysłowych i kształtowanie równowagi [22]. 

Z chwilą urodzenia noworodek ma niewielkie zdolności wykonywania ruchów antygrawitacyjnych, posiada jednak mechanizmy zabezpieczające prawidłową pozycję ciała – statyczne odruchy postawy oraz słabe reakcje obronne. Postawa ciała, czyli ułożenie noworodków, zależy od warunków anatomicznych, a także od odruchów tonicznych [22]. Receptory dla tych odruchów znajdują się w obrębie stawów kręgosłupa szyjnego, w zakończeniach nerwów czuciowych skóry oraz w błędnikach. Odruchy postawy integrowane są na poziomie rdzenia kręgowego i rdzenia przedłużonego. Należą do nich m.in: odruch podparcia, odruch toniczny szyjny asymetryczny, odruch toniczny szyjny symetryczny, odruch toniczny błędnikowy, odruch skrzyżowanego wyprostu [22,23]. Obecność tych odruchów po urodzeniu umożliwia nabywanie nowych umiejętności i doznań motorycznych. Utrzymują się one do 6 miesiąca życia. W miarę przejmowania kontroli przez ośrodki wyżej leżące dochodzi do wygasania niepotrzebnych, pierwotnych odruchów postawy, co umożliwia dalszy rozwój motoryki spontanicznej i posturalnej [22,23]. 

W powstawaniu statokinetycznych odruchów prostowania dużą rolę, poza zakończeniami szyjnymi nerwów czuciowych skóry i proprioceptorów kręgosłupa szyjnego odgrywa układ błędnikowy i wzrok. Odruchy te integrowane są na poziomie mostu i śródmózgowia [22,23]. Do odruchów prostowania zalicza się: odruch toniczny szyjny prostujący, odruch prostujący typu śrubowego, odruch prostujący głowę błędnikowooptyczny, odruch reakcji spadochronowej, odruch gotowości do skoku, odruch Landaua [22,24]. 

Reakcje równoważne będące kompensacyjnymi wahaniami napięcia mięśniowego, mającymi za zadanie utrzymanie lub przywrócenie równowagi w danej pozycji pojawiają się w swojej pierwotnej formie około 6-8 miesiąca życia, a w pełni rozwijają się między 18-24 miesiącem życia i są aktywne przez całe życie. Odruchy równowagi są integrowane na poziomie kory mózgowej, jąder podkorowych i móżdżku [22,23]. Rola tych odruchów polega na adaptacji i ustawieniu ciała do zmieniających się warunków położenia środka ciężkości ciała, zapewniając stabilną pozycję poprzez niewidoczną korektę napięcia mięśni lub też przez widoczne „kontrruchy” szyi, tułowia i kończyn [25]. Okres pokwitania - obok fazy niemowlęcej - charakteryzuje się wzmożoną dynamiką zmian w organizmie dziecka [25]. Przemiany te posiadają charakter strukturalny, fizjologiczny i psychicznych. Zmiany proporcji ciała i narządów wewnętrznych, odmienne mechanizmy wydzielania dokrewnego, inny świat emocji, nowe zainteresowania itp. powodują, że dziecko wchodzi w bardzo trudny okres związany z pewnymi oporami w zakresie mobilizacji do wszelkiej aktywności ruchowej. Ruchy często stają się niezgrabne, pozbawione płynności i harmonii. Rozchwianie procesów pobudzenia i hamowania w centralnych ośrodkach nerwowych wywołuje zbędne ruchy dodatkowe i jest powodem często występującej w tym czasie ociężałości ruchowej. Warto podkreślić, iż zjawiska te omijają młodzież przejawiającą zwiększoną aktywność ruchową [6]. 

W rozwoju ontogenetycznym kontroli równowagi człowiek wykorzystuje różne schematy położenia segmentów ciała i zmienia je w zależności od układu odniesienia. U małych dzieci (2-6 lat) położenie i ruchy tułowia stanowią układ odniesienia dla stabilizacji pozostałych części ciała, co nazwano „egocentryczną” strategią kontroli postawy. Tułów jest również tym segmentem, który inicjuje ruch i stabilizację całego ciała podczas chodu. Dzieci w wieku 2-6 lat postrzegają tułów, kończyny górne i głowę jako całość i dostosowują przemieszczanie całego segmentu: głowa – tułów - kończyny górne do bieżącej potrzeby utrzymania równowagi, wykonując ruchy głównie w stawach biodrowych (strategia tułowia). Dzieci starsze oraz dorośli stosują strategię stabilizacji głowy w przestrzeni („egzocentryczna” strategia kontroli postawy) i ruch kończyn górnych odnoszą do kierunku działania pola grawitacji, a nie do położenia tułowia [25]. 

Rozwój ruchowy dziecka jest ściśle związany z rozwojem psychicznym. Zarówno ruch jak i psychika wzajemnie na siebie wpływają, zwłaszcza w okresie pierwszych lat życia. Choć doskonalimy nasze umiejętności ruchowe przez wiele lat to podstawowe umiejętności nabywamy do 4-5 roku życia, tj. do czasu pełnego wykształcenia odruchów równowagi [25].

 

METODY OCENY RÓWNOWAGI 

Zaburzenia równowagi ze względu na swoją złożoną etiologię stanowią trudny problem diagnostyczny i leczniczy. Dokładna ocena mechanizmów odpowiedzialnych za zachowanie równowagi wymaga skomplikowanych badań diagnostycznych. Ocenę sprawności układu równowagi zapewnia badanie posturograficzne [26]. 

Klasyczne próby oceny równowagi takie jak: Romberga, Babinskiego-Weila (chodu w „gwiazdę”); Unterbergera (marszu w miejscu przy zamkniętych oczach), które opierały się na orientacyjnej ocenie stanu równowagi są najprostszymi, niemierzalnymi, popularnie stosowanymi metodami [27,28]. Posturografia jest jedną z metod oceny układu równowagi, krótkotrwałą i nieobciążającą badanego, stosowaną u osób zdrowych i chorych [26]. Polega ona na pomiarze sił nacisku na podłoże podczas utrzymania równowagi w pozycji stojącej [27]. Wykres wychyleń środka ciężkości nosi nazwę statokinezjogramu. Krzywe obrazujące przemieszczenie się środka ciężkości nazywane są stabilogramami [27]. 

Badanie posturograficzne można wykonywać na specjalnie do tego celu przystosowanych platformach inaczej zwanych – posturografami. Urządzenia te składają się z platformy dwupłatowej lub jednopłatowej. Platforma balansowa dwupłatowa składa się z dwóch platform pomiarowych umieszczonych w podstawie aparatu. Pod wpływem obciążenia tych platform przez pacjenta, uciśnięty zostaje materiał, przewodzący prąd, z którego wykonane są sensory. Materiał ten zmienia minimalnie swoja geometrię, co powoduje zmianę przewodności elektrycznej. Impulsy elektryczne są przesyłane do komputera i przetwarzane przez odpowiednie oprogramowanie. Krzywe pomiarowe widoczne na ekranie komputera odzwierciedlają wartości badania. Rolą platformy balansowej dwupłatowej jest możliwość dokonania pomiaru siły nacisku każdej nogi osobno, które ma na celu sprawdzenie równomierności rozkładu obciążeń pacjenta. Przy pomocy platformy, możliwe jest również prowadzenie terapii dostosowanej do poszczególnych jednostek chorobowych. 

Platformy jednopłatowe składa się z płaskiej, sztywnej płyty podpartej w trzech lub czterech punktach przez czujniki tensometryczne. Rejestrującą one siły nacisku oraz momenty sił wywieranych na podłoże przez stopy osoby badanej. Trzy- lub czteropunktowy pomiar umożliwia dzięki analizie komputerowej wyznaczenie środka ciężkości ciała. Czujniki rejestrują przemieszczenia środka ciężkości ciała badanej osoby [26,28]. Obliczone komputerowo położenie środka nacisku stóp COP (center of foot pressure) odzwierciedla w warunkach statycznych rzut środka ciężkości ciała COG (center of gravity) na płaszczyznę podparcia [27,30,31]. 

Podczas spokojnego stania ze złączonymi stopami rzut środka ciężkości powinien padać pionowo, powyżej podstawy podparcia (ok. 5 cm do przodu w stosunku do kostki bocznej stawu skokowo-goleniowego). Środek ciężkości w pozycji stojącej nie pozostaje w jednym punkcie, lecz wykonuje drobne chaotyczne ruchy o amplitudzie rzędu kilkunastu milimetrów [30]. Takie ruchy rejestrowane są przez czujniki platformy i po opracowaniu przez program komputerowy przedstawiane są w postaci stabilogramu. Platforma stabilometryczna pozwala ocenić rzut środka nacisku stóp na podłoże zarówno jako punkt, jak i parametr dynamiczny jakim jest ścieżka tego punktu w jednostce czasu, oscylację środka nacisku stóp w płaszczyźnie czołowej i strzałkowej, średnia prędkość oscylacji, pole powierzchni stabilogramu oraz jego długość całkowitą [31]. 

Dzięki nowoczesnym programom komputerowym istnieją możliwości wykonywania treningu równowagi i propriocepcji w różnych płaszczyznach (czołowej lub strzałkowej), w pozycji stojącej lub siedzącej, jednonóż lub obunóż [31,32]. Metoda posturograficzna znajduje zastosowanie w badaniach pacjentów ze schorzeniami centralnego układu nerwowego, kostnostawowo – mięśniowego oraz w klinicznych badaniach otoneurologicznych [31,32]. 

Postęp w rozwoju w dziedzinie technonologii i komputeryzacji stwarza ogromne możliwości tworzenia nowoczesnych metod diagnostycznych i terapeutycznych w różnych dziedzinach medycyny. Platformy balansowe stanowią, poprzez swoje technologiczne możliwości, przykład wprowadzania do fizjoterapii nowoczesnych, precyzyjnych i przyjemnych dla pacjenta metod badań i leczenia w dziedzinie rehabilitacji.

 

 

Piśmiennictwo 

1. Błaszczyk J.W., Czerwosz L.: Stabilność posturalna w procesie starzenia. Gerontologia Polska 2005; 13: 25-36. 

2. Held-Ziółkowska M.: Organizacja zmysłowa i biomechanika układu równowagi. Magazyn Otolaryngologiczny 2006; 5: 39-46. 

3. Pisula A.: Wpływ zabiegów krioterapii ogólnej i sauny na stabilność postawy ciała. Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych III StatSoft Polska 2008; 321- 325. 

4. Nowicki J.: Rola narządu przedsionkowego w układzie równowagi fizycznej ciała. Polski Przegląd Medycyny Lotniczej 2004; 10: 121-134. 

5. Shepard N.T., Telian S.A.: Balance system function. AJA 1992; 1: 45-51. 

6. Duus P.: Diagnostyka topograficzna w neurologii. Wydawnictwo PZWL Warszawa 1989. 

7. Nowicki J.: Rola narządu przedsionkowego w układzie równowagi fizycznej ciała. Polski Przegląd Medycyny Lotniczej 2,10, 2004, 121-134. 

8. Starosta W.: Globalna i lokalna koordynacja ruchowa. Międzynarodowe Stowarzyszenie Motoryki Sportowej. Warszawa 2006. 

9. Ryu J.H.: Anatomy of the vestibular end organ and neural pathways. W: Cummings C. i in. (red.) Otolaryngology 1986. 

10. Bochenek Z., Morawiec-Bajda A.: Fizjologia narzadu przedsionkowego. W: Janczewski G., Latkowski B. (red.) Otoneurologia. Bel Corp, Warszawa 1998, 91-120. 

11. Nashner L.M. Practical biomechanics and physiology of balance. Handbook of balance function testing. Mosby Year Book, St. Louis 1993, 261-279. 

12. Allum J.H.J., Shepard N.T. An overview of the clinical use of dynamic posturography in the differential diagnosis of balance disorders. Journal of Vestibular Research.1999, 9(4), 223-252. 

13. Houk J.C.: Regulation of stiffness by skeletomotor reflexes. Annual Review of Physiology 1974,41, 99-114. 14. Forssberg H., Hirschfeld H.: Postural adjustments in sitting humans following external perturbations: muscle activityand kinematics. Experimental Brain Research 1994, 97, 515- 527. 

15. Diener H.C., Dichgans J., Bootz F., Bacher M.: Early stabilization of human posture after a sudden disturbance: influence of rate and amlitude of displacement. Experimental Brain Research 1984, 56, 126-134. 16. Allum J.H.J., Honegger F., Pfaltz C.R.: The role of stretch and vestibulo-spinal reflexes in the generation of human equilibriating reactions. Progress Brain Research, 1989, 80, 399- 409. 

17. Olejarz P, Olchowik G.: Rola dynamicznej posturografii komputerowej w diagnostycezaburzeń równowagi. Otolaryngologia 2011,10(3):103-110. 

18. Wojciechowska-Maszkowska B. Stabilność postawy ciała osób w różnym wieku. Praca doktorska. Akademia Wychowania Fizycznego. Wrocław 2007. 

19. Kwolek A. Rehabilitacja medyczna. T.2 Wrocław 2003.Elsevier Urban & Partner. 

20. Sobera M. Charakterystyka procesu utrzymania równowagi ciała u dzieci w wieku 2-7 lat. Studia i Monografie Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Nr 97, 2010. 

21. Wilczyński J.: Typy postawy a średni punkt obciążenia –X i średni punkt obciążenia- Y u dzieci i młodzieży w wieku 12-15 lat. Postępy Rehabilitacji 2010,1, 21-27. 

22. Knapczyk M.: Rozwój ruchowy człowieka. Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja 2001; 3: 4 

23. Czochańska J.: Badanie i ocena neurorozwojowa niemowląt i noworodków. Folium, Lublin 1995. 

24. Sadowska L.: Neurokinezjologiczna diagnostyka i terapia dzieci z zaburzeniami rozwoju psychoruchowego. AWF Wrocław 2001. 

25. Sobera M.: Charakterystyka procesu utrzymania równowagi ciała u dzieci w wieku 2-7 lat. Studia i monografie. AWF Wrocław 2010.

26. Held-Ziółkowska M.: Metody oceny równowagi posturalnej –kompleksowa posturografia dynamiczna. Magazyn Otolaryngologii 2006; V,2: 47-52. 

27. Kubiczkowa J., Kubiczek-Jagielska M.: Posturografia w ocenie sprawności układu równowagi. Janczewski G.(red.): Biblioteczka Prospera Meniere’a Solvay Pharma. Warszawa 1999,3. 

28. Zajdel K., Latała B., Mosurska D.: Użyteczność posturografii i prób kalorycznych w wybranych schorzeniach neurologicznych. Przegląd Lekarski 2009, 66, 11, 920-923. 

29. Błaszczyk J., Czerwosz L.: Stabilność posturalna w procesie starzenia. Gerontologia Polska, 2005, 13,1,25-36. 

30. Szczypek E., Czerwosz L., Dąbrowski P., Dudziński K., Jurkiewicz J., Czernicki Z.: Badanie posturo graficzne i komputerowa analiza chodu w systemie Computer Dyno Graphy jako nieinwazyjne metody oceny zaawansowania wodogłowia normotensyjnego”. Neurologia i Neurochirurgia Polska 2008; 42, 2: 139-152. 

31. Gwoździewska M.: Pomiar za pomocą komputerowego systemu badań posturo graficznych: ocena rzetelności oraz związek z tradycyjnym testem równowagi ciała. Roczniki Naukowe AWF w Poznaniu.1996, 46. 

32. Hufschmidt A., Dichgans J., Mauritz K.H., Huf-Schmidt M.: Some methods and parameters of body sway quantification and their neurological application. Archives of Psychiatry and Neurological Sciences 1980, 228,135-150.