Streszczenie 

Zawroty głowy i brak równowagi stanowią jedną z przyczyn upadków osób starszych. Wykorzystanie terapii ruchem w likwidowaniu przyczyn istniejącego dyskomfortu pochodzenia przedsionkowego w ostateczności wpływa na poprawę jakości życia ludzi w podeszłym wieku i zmniejsza zagrożenie wystąpienia urazów. Celem pracy jest wskazanie metod pracy fizjoterapeuty w leczeniu zawrotów głowy i zaburzeń równowagi związanych z uszkodzeniem układu przedsionkowego. W pracy omówione zostały trzy zespoły różnicujące przyczyny upośledzonej funkcji przedsionka z jednoczesnym wskazaniem na celowe wykorzystanie ćwiczeń ruchowych w postępowaniu terapeutycznym. Przedstawione techniki wykonywanych ćwiczeń usprawniających pozwolą poprawić funkcjonowanie osób starszych, a w ostateczności uzyskać ponowną samodzielność i niezależność. Słowa kluczowe Ćwiczenia ruchowe, zawroty głowy, zaburzenia równowagi, układ przedsionkowy.

 

Wstęp 

Częstą przyczyną urazów osób starszych są upadki. Raport WHO z 2004 roku mówi o tym, że dotyczą one ok 30 % osób po 65 roku życia, a po 75 roku odsetek ten jest znacząco wyższy [1]. Zdarzają się one zarówno w sytuacjach (pozycjach) wymuszonych, jak i podczas lokomocji (chodzenia). Najczęściej przyczyną upadków są typowe dla osób w starszym wieku zaburzenia systemu kontroli stabilności i równowagi ciała. Źródłem tych zaburzeń są nie tylko związane z wiekiem wieloukładowe procesy degeneracyjne (układ nerwowy, mięśniowy i kostno-stawowy), różnego typu schorzenia, ale i leki stosowane w terapii tych schorzeń, np. środki psychotropowe, przeciwcukrzycowe, czy obniżające ciśnienie krwi, które mogą wywoływać zawroty głowy i być powodem zaburzeń równowagi [2,3,4]. Również często preferowany, bierny styl życia prowadzony przez osoby w wieku starszym sprzyja omawianym zagrożeniom. Rysuje się tu zresztą sprzężenie zwrotne: obawa przed upadkiem – ograniczenie aktywności ruchowej – zwiększenie ryzyka upadków. 

Problem ten wydaje się nabierać znaczenia w świetle aktualnych trendów demograficznych. Dane Głównego Urzędu Statystycznego z 2008 roku mówią o średniej długości życia w Polsce dla mężczyzn: 71,3 lat i 80 lat – dla kobiet. Średnie te są bardzo zbliżone do sąsiadów: Czech i Słowacji, nieco niższe niż w krajach takich jak Francja, Niemcy, Szwajcaria czy Szwecja [5]. Jest to kontynuacja, trwającego od kilkudziesięciu już lat, trendu do wydłużania się średniej długości życia, co według prognoz ma skutkować znaczącym wzrostem (w ciągu najbliższych lat o 50%) odsetka osób w wieku starszym [6]. Problem niezależności motorycznej osób starszych nabiera więc coraz większego znaczenia społecznego [6,7]. Warunkiem trwania tej niezależności jest zarówno profilaktyka, jak i terapia zaburzeń poczucia równowagi, co stanowiło inspirację do podjęcia przez autorów tej tematyki.

 

Cel pracy 

Celem prezentowanej pracy jest wskazanie na techniki pracy fizjoterapeuty w leczeniu zawrotów głowy i zaburzeń równowagi związanych z uszkodzeniem układu przedsionkowego. Dla fizjoterapeuty istotne są objawy poprzedzające lub towarzyszące zawrotom głowy i zaburzeniom równowagi: 

 zaburzenia widzenia (podwójne widzenie, zaburzenie ostrości widzenia, mroczki, różne formy ślepoty), 

 zaburzenia słuchu (niedosłuch lub nadwrażliwość, szumy, dzwonienie, uczucie pełności w uchu), 

 miejscowe objawy neurologiczne (drgawki), 

 zaburzenia świadomości, utrata przytomności, 

 ból głowy, nudności, wymioty.

 

Zawroty głowy i zaburzenia równowagi pochodzenia przedsionkowego 

Osoby w podeszłym wieku nie mają już takiej zdolności do kontrolowania postawy jak w poprzednich dekadach życia. U osób starszych na stan równowagi wpływa szereg czynników. Wśród nich częstym jest występowanie zawrotów głowy.

Różnicowanie zawrotów głowy pochodzenia przedsionkowego:

* Zespół Obwodowy o typie halucynacji ruchu wirowego. Objawy:

 jednostronne upośledzenie słuchu 

 szum w uchu 

 uczucie pełności 

 upośledzenie czynności nerwu twarzowego

*Zespół Ośrodkowy o typie: zawroty głowy prawdziwe. Objawy:

 uczucie chwiania 

 uczucie zapadania lub/i unoszenia 

 uczucie popychania z zewnątrz 

 uczucie niepewności statycznej

*Zespół Ośrodkowy z zaburzeniami w przestrzeni. Objawy:

 zaburzenia świadomości 

 utrata przytomności 

 drgawki 

 bóle głowy 

 zaburzenia wzroku – podwójne widzenie, mroczki, zaburzenie ostrości, różne formy ślepoty 

 objawy uszkodzenia OUN lub nerwów czaszkowych

Prowadzenie ćwiczeń równoważnych i kontrolujących postawę oraz trening z wykorzystaniem różnego typu urządzeń zwiększają możliwości lokomocyjne i samodzielność. Przykładowo: trening na platformie tensometrycznej umożliwia stymulację i kontrolę ruchową oraz wzrokową z wykorzystaniem nowoczesnych technik komputerowych, podobnie jak roboty do terapii chodu doskonalą równowagę i koordynację [10]. Dokonane obserwacje wskazują na znaczną poprawę w funkcjonowaniu osób po usprawnianiu konkretnego układu: ruchu (proprioreceptorów), równowagi (przedsionkowego) i narządu wzroku. 

Uszkodzenie ucha wewnętrznego, połączone z utrudnionym przepływem śródchłonki w kanałach półkolistych, wywołuje reakcje patologiczne rzutujące na ruchy ciała człowieka. Opracowano techniki usprawniania, polegające na wykonywaniu ruchów uwalniających lub manewrów repozycyjnych złogów, dobieranych w zależności od ustępowania objawów [11]. Uwzględniając przyczyny i patomechanizm oraz indywidualne potrzeby chorych z zaburzeniami równowagi i zawrotami głowy wyróżnia się trzy procedury usprawniania:

1. Opartą na procesach kompensacyjnych i habitutacyjnych w OUN (uszkodzenie narządu przedsionkowego w okresie wczesnym i późnym). Prawidłowo funkcjonujący narząd przedsionkowy stale kompensuje się na zasadzie sprężenia zwrotnego w oparciu o zjawiska adaptacji, supresji i habituacji w samym narządzie i na poszczególnych poziomach OUN. Po uszkodzeniu z jednej strony narządu przedsionkowego występują zaburzenia równowagi i zawroty głowy, powodowane nadmierną reakcją po stronie zdrowej. Te zniekształcone informacje muszą zostać skompensowane na poziomie jąder przedsionkowych. W pierwszej kolejności chory uzyskuje komfort w sytuacji statycznej- bez poruszania głową lub całym ciałem. Okres do osiągnięcia kompensacji dynamicznej jest najczęściej długi, a sam proces zdrowienia staje się przewlekłym, obniżając sprawność chorych [12]. Wielokrotne powtarzanie ćwiczeń zbliżonych do sytuacji codziennych, czyli stała stymulacja narządu przedsionkowego oraz receptorów czucia głębokiego, a także wzroku, słuchu i dotyku powoduje wyhamowywanie reakcji patologicznych i powstawanie nowych odruchów zwanym ośrodkowym przeprogramowaniem. Występują wprawdzie w trakcie ruchu konflikty multisensoryczne, ale im większa jest determinacja i aktywność fizyczna pacjenta, tym szybciej chory powróci do zdrowia [13]. Dowodami skuteczności tej teorii usprawniania są niektóre zawody (np. lotnika) lub uprawiane dyscypliny sportowe (np. gimnastyka) - do wykonywania których niezbędna jest hiperstymulacja. 

2. Opartą na mechanicznym zaburzeniu w kanałach przedsionkowych (napadowopołożeniowy zawrót głowy). Uszkodzenie łagiewki lub woreczka powoduje wytrącenie otolitów (złogów), które dostając się do kanałów półkolistych wywołują zawroty przy niekorzystnych ustawieniach głowy. Zawroty głowy wywołane są przez kamicę osklepka (osadzanie się złogów na powierzchni osklepka) lub kamicę w obrębie kanałów (złogi odkształcają osklepek). Celem usprawniania jest wykonywanie ruchów powodujących wydostanie się złogów przez nieosklepkowy koniec kanału do przedsionka. Znajdujące się już tam otolity nie powodują dyskomfortu dla chorego.

3. Opartą na symulacji konfliktów przedsionkowo-wzrokowo-ruchowych z wykorzystaniem technik komputerowych i wirtualnej rzeczywistości (przewlekłe zawroty głowy; zespół wzrokowych zawrotów głowy). Zawroty głowy powodowane są wcześniejszymi uszkodzeniami narządu przedsionkowego, zespołami pourazowymi, chorobami metabolicznymi, niedostatecznym krążeniem podstawno-kręgowym lub chorobami układu krążenia (niestabilność ciśnienia tętniczego). Stopniowe ustępowanie zawrotów głowy następuje przy wielozmysłowym zastępowaniu, czyli jednoczesnym bodźcowaniu zmysłów, względnie treningu konkretnego układu. 

 

Fizjoterapia uszkodzonego układu przedsionkowego 

Przystępując do terapii z osobami starszymi koniecznie należy przeprowadzić rozmowę w celu wyjaśnienia istoty problemu chorobowego i wskazania roli własnej aktywności chorego na osiągnięcie sukcesu w leczeniu. Taki kontakt pozwoli na pozbycie się strachu i niepewności, wzmocni motywację i zaangażowanie chorego do ćwiczeń, szczególnie w sytuacjach trudnych występujących w procesie usprawniania. Najlepsze efekty terapii osiąga się u osób u których nie doszło jeszcze do pełnej kompensacji. Otrzymane zlecenie na wykonywanie ćwiczeń oraz dobrze przeprowadzony wywiad i badanie pacjenta dla potrzeb fizjoterapii, pozwolą na wprowadzenie adekwatnego usprawniania. Wskażą jednocześnie na towarzyszące niedomogi: sprawność psychoruchową, postawę ciała, chód, ruchomość stawową (szczególnie szyjnego odcinka kręgosłupa) oraz na inne dolegliwości i niedomagania.

Ćwiczenia równoważne

Każdemu choremu z zawrotami głowy i zaburzeniami równowagi należy wskazać na istotną rolę wykonywania ćwiczeń równoważnych. Zaproponowany poniżej program ćwiczeń równowagi ma na celu poprawę zdolności chorego do weryfikacji napływających informacji czuciowych ze środowiska zewnętrznego. Występujące w trakcie zajęć ruchowych doznania czuciowe wywołują konflikt sensoryczny, poprawiają jednak współpracę czucia proprioceptywnego, przedsionkowego i wzroku. Program ćwiczeń proponowany osobom starszym powinien być uzupełniony o konkretne zadania do wykonania w celu poprawy stabilności, z zastrzeżeniem bezpiecznego wykonywania ćwiczeń i asekuracją, bez zagrożenia upadkiem:  stanie z przyjmowaniem różnych pozycji: stopy rozstawione, stopy jedna za drugą na zmianę, stopy złączone, stanie na jednej nodze na zmianę 

 stanie i chód z przenoszeniem małych ciężarów 

 stanie i chód z kontrolowanym pchnięciem pacjenta 

 chód na różnej i niestabilnej powierzchni 

 ćwiczenia na platformie tensometrycznej 

 chodzenie po schodach 

 doskonalenie równowagi na piłkach lub walcach.

 

Usprawnianie w patologii narządu przedsionkowego 

Uszkodzenie narządu przedsionkowego wywołuje niewydolność przedsionkową. Chory odczuwa zawroty głowy, nudności, często również towarzyszą wymioty, ma oczopląs porażenny oraz może mieć silne pobudzenie układu wegetatywnego. W okresie wczesnym leczenie powinno ograniczyć się do farmakoterapii. Po kilku dniach pacjent osiąga kompensacje statyczną - niekorzystne doznania ustępują, ale tylko w spoczynku. Do funkcjonowania jest kompensacja dynamiczna, a do jej uzyskania niezbędny jest trening ruchowy powodujący zmianę odczuwania ruchów własnych i otoczenia. U osób młodszych często następuje kompensacja samoistna i prowadzenie usprawniania staje się zbędne. W przypadku jej braku największe efekty osiąga się poprzez wykonywanie ruchów wywołujących zaburzenia. Powodują one narastanie dolegliwości, lecz w perspektywie czasu dają niezbędną kompensacje dynamiczną. Najwcześniej po około miesiącu wprowadzone zostają ćwiczenia usprawniające uszkodzony przedsionek: 

 ćwiczenia habituacyjne - polegają na wykonywaniu ruchów oczami i głową - prowokujących zawroty głowy. Celem tych ćwiczeń jest wyciszenie reakcji na ruchy głowy i całego ciała 

 ćwiczenia równoważne wykorzystywane we wszystkich zaburzeniach równowagi 

 ćwiczenia wzrokowej stabilizacji, zmieniające i poprawiające odbiór bodźców z otoczenia 

 ćwiczenia stymulacyjne, prowokujące konflikty przedsionkowo-wzrokowo-somatosensoryczne. 

Ćwiczenia w początkowym okresie rozpoczyna się w pozycji siedzącej (bezpiecznej). Następnie wprowadza się ćwiczenia w pozycji stojącej oraz poprawiające odruch przedsionkowo-okoruchowy. Ilość powtórzeń i jednorazowy czas trwania ćwiczeń lub w ciągu dnia jest zindywidualizowany. Zależy od reakcji chorego na ćwiczenia, aktualnego samopoczucia i efektów terapeutycznych.

 

Ćwiczenia w okresie wczesnym uszkodzenia narządu przedsionkowego:

Pozycja wyjściowa siedząca:

 ruchy głową w prawo, w lewo, w górę, w dół z wodzeniem wzroku do skrajnych pozycji, 

 skłony w przód i w tył oraz na boki głowy i tułowia z wytrzymaniem w skrajnych pozycjach, 

 skłon w przód z rotacją głowy (obydwa kierunki oddzielnie), 

 szybkie ruchy głowy w prawą i w lewą stronę.

Pozycja wyjściowa stojąca:

 chód do przodu, z patrzeniem na podłogę i następnie na sufit, 

 chód do przodu z rotacją głowy ze skrajnym ustawieniem wzroku w prawą i w lewą stronę, 

 chód do tylu, z patrzeniem na podłogę i następnie na sufit, 

 chód do tyłu z rotacją głowy ze skrajnym ustawieniem wzroku w prawą i w lewą stronę.

Ćwiczenia poprawiające sprawność przedsionkowo-odruchową:

 w pozycji siedzącej ruchy głową w prawo, w lewo, w górę, w dół z utrzymaniem wzroku na przedmiocie,  w chodzie ruchy głową w prawo, w lewo, w górę, w dół z utrzymaniem wzroku na przedmiocie, 

 w pozycji siedzącej skłony w przód i w tył oraz na boki głowy i tułowia z utrzymaniem wzroku na przedmiocie, 

 obroty na taborecie obrotowym, z utrzymaniem wzroku na przedmiocie (trening optokinetyczny).

 

Przewlekłe zawroty głowy są często skutkiem niedoleczonych uszkodzeń układu przedsionkowego. Powodują trudności w funkcjonowaniu, stając się często przyczyną wielu ograniczeń w dotychczasowym trybie życia. Przewlekłe nieukładowe zawroty głowy - to konsekwencja zaburzeń czynnościowych o podłożu psychogennym. Usprawnianie w tym przypadku ukierunkowane jest na powtarzanie stymulacji wzrokowo-ruchowych. Proponowany program usprawniania rozpocząć należy od ćwiczeń zalecanych w okresie wczesnym. Uzupełnieniem są ćwiczenia symulowane stymulujące wzrok i narząd ruchu, powodujące złudzenie ruchu ciała lub otoczenia - z wykorzystaniem nowoczesnych technik. Wykorzystuje się okulary z zamontowanym ekranem lub TV, umożliwiające oglądanie filmu ze złudzeniami ruchowymi (jazda na nartach, autem). Usprawnianie w łagodnym napadowym położeniowym zawrocie głowy (ŁNPZG) ma na celu przemieszczenie fragmentów otolitów z kanałów półkolistych do przedsionka w którym patologiczne fragmenty nie wywołują już objawów chorobowych. Terapia ruchem poprzedzona musi być dodatnim testem repozycyjnym, potwierdzającym rozpoznanie [15]. Wykonywane ćwiczenia noszą nazwę technik repozycyjnych. Kryteria rozpoznania ŁNPZG są następujące: 

 2-3 sekundowy okres utajenia przed napadem zawrotów głowy i oczopląsu, gdy głowa chorego przyjęła pozycję ustawienia kanału półkolistego tylnego w pionie

 oczopląs obrotowy lub pionowo-obrotowy skierowany został szybką fazą do góry 

 zawrót głowy lub oczopląs trwa krócej niż 60 sekund 

 test Hallpike’a (pozycja siedząca na kozetce, głowa skręcona o 450 w stronę chorego ucha i energiczne położenie się z głową opuszczoną za kozetkę) - zaburzenia kanału półkolistego tylnego [16] 

 test Parnasa (pozycja leżąca z głową przygiętą o 300 , szybkie ruchy obrotowe w prawo i w lewo z utrzymaniem pozycji do 20 sekund) - zaburzenia kanału poziomego. 

 W leczeniu usprawniającym chorych z ŁNPZG z zaburzeniami pochodzącymi z tylnego kanału półkolistego korzysta się z trzech technik repozycyjnych. Są to ćwiczenia Brandta i Daroffa, ćwiczenia Semonta oraz ćwiczenia Epleya.

 

Wykonywanie ćwiczeń z wykorzystaniem technik repozycyjnych:

*Brandta i Daroffa

Pozycja siedząca: szybkie ruchy głowy i tułowia wywołujące zaburzenia, - wytrzymanie 20-30 sekund lub do wygaśnięcia objawów, - ponowna prowokacja szybkimi ruchami w przeciwną stronę, - wytrzymanie 20-30 sekund lub do wygaśnięcia objawów. Ćwiczenia powtarzane są wielokrotnie lub do ustąpienia objawów.

*Semonta 

Pozycja siedząca na kozetce, głowa odchylona o 450 w kierunku zdrowego ucha: położenie się na boku po stronie zdrowego ucha z twarzą odchyloną do góry, - wytrzymanie przez około 3 minuty - szybki ruch głowy i tułowia na przeciwną stronę twarzą odchyloną w dół, - wytrzymanie przez około 3 min w tej pozycji (otolity przemieszczają się do ujścia kanału), - powrót do pozycji siedzącej (uwolnienie patologicznych cząstek do przedsionka).

*Epleya

Pozycja siedząca na kozetce (cząstki znajdują się na dnie kanału półkolistego tylnego): przejście do leżenia tyłem z głową skręconą do 450 w stronę chorego ucha, - wytrzymanie przez około 3 minuty - powolna rotacja głowy o 900 (cząstki otolitu przemieszczają się w kierunku ujścia kanału), - dalsza rotacja z włączeniem tułowia, twarz skierowana w dół (cząstki otolitu przemieszczają się do wejścia kanału), - wytrzymanie przez około 3 minuty - powrót do pozycji siedzącej (uwolnienie patologicznych cząstek do przedsionka).

 

Hipotonia ortostatyczna 

Celowym wydaje się w tym miejscu wspomnieć o hipotonii ortostatycznej, często występującej u osób powyżej piątej dekady życia. Hipotonia ortostatyczna nie stanowi odrębnej jednostki chorobowej, lecz jest objawem definiowanym jako spadek skurczowego ciśnienia tętniczego o 30 mm Hg lub więcej, a rozkurczowego o 10 mm Hg - przy zmianie pozycji z leżącej na stojącą. Powoduje ona uczucie dyskomfortu, zagrożenia oraz może powodować upadki. Jest efektem upośledzonej adaptacji układu krążenia do nagłej zmiany pozycji ciała. Przybranie pozycji stojącej powoduje nagromadzenie się krwi (500-700 ml) w dolnych obszarach układu żylnego, co powoduje deficyt jej dopływu do serca, zmniejszenie pojemności minutowej i spadek ciśnienia tętniczego. W warunkach fizjologicznych szybko działający mechanizm adaptacyjny zapewnia utrzymanie ciśnienia krwi na prawidłowym poziomie. Dzieje się tak na drodze odruchowej, poprzez układ autonomiczny oraz zwiększone w pozycji stojącej napięcie mięśni kończyn dolnych i obniżone ciśnienie w klatce piersiowej. Wyróżnia się szereg przyczyn upośledzających adaptację ciśnienia tętniczego do pozycji stojącej. Dla osób starszych najistotniejsze to niedostateczna adaptacja spowodowana długotrwałym unieruchomieniem i podeszły wiek. Typowym jest występowanie zaburzeń przy próbie pionizacji po dłuższym (np. nocnym) spoczynku w pozycji leżącej lub po obfitym posiłku. Objawy poranne charakteryzują się osłabieniem lub uginaniem nóg. W postępowaniu objawowym, oprócz powolnego wstawania, zaleca się leczenie farmakologiczne (fluktokortyzon, mododrynę, erytropoetynę) [17]. Fizjoterapeuta pracujący z pacjentem w podeszłym wieku z objawami hipotonii ortostatycznej musi poinformować o konieczności wdrożenia u niego określonych nawyków, które zmniejszają zagrożenie. Chory powinien: 

 przyjmować odpowiednią ilość płynów – ok. 2 litrów dziennie, ale nie pić przed nocą (ograniczenie nocnej diurezy) 

 stosować dietę z dużą ilością soli kuchennej (jeżeli to jest możliwe), jeść mniejsze ilości, ale częściej – 5 x dziennie, raczej chłodniejsze posiłki, zakończone niesłodzoną kawą 

 wstawać etapowo - z pozycji leżącej do siedzącej i po ok. 10 minutach przejść do stojącej, szczególnie po dłuższym spoczynku 

 spać bez poduszki, 

 nosić dobrze dobrane elastyczne pończochy przeciwżylakowe 

 unikać długotrwałego przebywania w pozycji stojącej, gorących kąpieli 

 zrezygnować z palenia papierosów i picia alkoholu 

 prowadzić w miarę możliwości aktywny tryb życia [18,19].

 

Podsumowanie 

Prawidłowo pracujący układ ruchu i układ równowagi umożliwia utrzymanie postawy ciała, marsz, bieg, obroty. Układ przedsionkowy znajdujący się w uchu wewnętrznym dostarcza do mózgu informacje o położeniu głowy. Pozwala to kontrolować wespół z układem sensomotorycznym i wzrokowym mięśnie odpowiadające za postawę ciała. Podczas przemieszczania się środek ciężkości ciała znajduje się w obrębie płaszczyzny podparcia. W sytuacjach zaburzenia stabilności postawy fizjologiczną reakcją jest wykonanie ruchu wysunięcia nogi lub skorzystanie z podparcia (laska, krzesło) - jako naturalnej obrony człowieka przed upadkiem. Patologia i zaburzenia układu przedsionkowego, brak poprawnego przewodnictwa nerwowo-mięśniowego, złe widzenie powodują brak prawidłowej reakcji i upadki, szczególnie dramatyczne u osób w podeszłym wieku. 

Zawroty głowy doprowadzają do sztywnego utrzymania głowy, wzmożonego napięcia mięśni szyi i obręczy barkowej, każdy bowiem ruch wyzwala kolejne nieprzyjemne dolegliwości. Chory automatycznie ogranicza swoją aktywność, dlatego proponowane ćwiczenia ruchowe przyjmowane są przez chorego ze zdziwieniem i dezaprobatą. Tym bardziej, że pierwsze ćwiczenia mogą nasilać dolegliwości. Wprowadzenie usprawniania musi być więc poprzedzone edukacją chorego dotyczącą skuteczności i efektywności ćwiczeń prowadzonych niejednokrotnie przez dłuższy okres czasu. 

Wykonanie prezentowanych ćwiczeń poprawia plastyczność neuronów. Proponowane ćwiczenia równoważne dadzą lepsze efekty gdy w ich trakcie wprowadzi się utrudnienia: zamknięcie oczu, ruchy głową lub konieczność wykonania innych czynności. Istotne dla opracowania programu ćwiczeń jest wykonywanie zadań mających realne możliwości wystąpienia w życiu codziennym. Czyli doskonalenie równowagi w sytuacjach symulacyjnych i imitujących trudności z jakimi chory spotyka się funkcjonując w środowisku. 

Likwidacja zawrotów głowy lub zaburzeń równowagi u osób starszych daje szansę na przywrócenie lub utrzymanie sprawności i samodzielności. Umiejętność właściwej reakcji na czynniki destabilizujące w trakcie lokomocji pozwala na poprawę jakości życia ludzi w podeszłym wieku, jest to przecież niezwykle istotny element prowadzonej fizjoterapii.

 

Bibliografia: 

1. What are the main risk factors for falls amongst older people and what are the most effective interventions to prevent these falls? WHO Europe, march 2004. 

2. Tinetti M., Speechley M., Ginter S. Risk factors for falls among elderly persons living in the community. New England Journal of Medicine, 1988, 319, pp.1701- 1710. 

3. Campbell A., Borrie M., Spears G. Risk factors for falls in a community-based prospective study of people 70 years and older. Journal of Gerontology, 1989, 44:M, pp.112-117.

4. Leipzig R.M., Cumming R.G., Tinetti M. Drugs and falls in older people: a systematic review and meta-analysis: I. Psychotropic drugs. Journal of the American Geriatrics Society, 1999, 47, pp.30-39. 

5. Tygodnik Solidarność – Wyd. Specjalne 2012. 

6. Knapik A., Rottermund J., Myśliwiec A., Plinta R., Gruca M., Aktywność fizyczna a samoocena zdrowia osób w starszym wieku. Przegl. Med. Uniw. Rzeszowskiego 2011, T.9, z.2, s.195-204. 

7. Stanisławski P. Niewesołe życie staruszka. Integracja 2002, s. 10–19. 

8. Karatas M. Central vertigo and dizziness: epidemiology, differential diagnosis, and common causes. Neurologist, 2008 Nov, 14(6), pp. 355-364. 

9. Rathore S.S., Hinn A.R., Cooper L.S., Tyloler H.A., Rosamond W.D., Characterization of incident stroke signs and symptom: findings from the atherosclerosis risk in communities study. Stroke. 2002 Nov, 33(11), pp. 2718-2721. 

10. Famuła A., Nowotny-Czupryna O., Brzęk A., Nowotny, Kita B. Telereceptywna i proprioceptywna sprawność regulacyjna równowagi a stabilność ciała u osób starszych. Ortopedia, Traumatologia, Rehabilitacja, 2008, 10, 4, s. 384-395. 

11. Pośpiech L., Gawron W. Rehabilitacja ruchowa w zawrotach głowy. [w:] W. Narożny, A. Prusiński (red.), Leczenie zawrotów głowy i zaburzeń równowagi. medical education, Warszawa, 2012. 

12. Cohen S.H., Kimball T.K. Increased independence and decreased vertigo after vestibular rehabilitation. Otolaryngology Head and Neck Surgery 2003, 128, pp. 60- 70. 

13. Pośpiech L. Rehabilitacja ruchowa zawrotów głowy i zaburzeń równowagi w praktyce lekarskiej. Otolaryngologia – przegląd kliniczny, 2002, 1, s. 21-26. 

14. Pośpiech L., Gawron W., Rehabilitacja ruchowa w zawrotach głowy. [w:] W. Narożny, A. Prusiński (red.), Leczenie zawrotów głowy i zaburzeń równowagi. medical education, Warszawa, 2012, s. 252. 

15. Józefowicz-Korczyńska J. Rehabilitacja zawrotów głowy i zaburzeń równowagi. Otolatyngologia, 2010, 9, 1, s. 7-12. 

16. Olszewski J. (red.), Fizjoterapia w otolaryngologii dla studentów fizjoterapii. Ośrodek Wydawniczy Augustana, Bielsko-Biała, 2005. 

17. Prusiński A., Leczenie zachowawcze chorób części ośrodkowej układu równowagi. [w:] W. Narożny, A. Prusiński (red.), Leczenie zawrotów głowy i zaburzeń równowagi. medical education, Warszawa, 2012.

18. Golatowski M. Hipotonia ortostatyczna, Medycyna Rodzinna, 2004, 4, s. 175-177. 

19. Tykocki T., Guzek K., Nauman P. Hipotonia ortostatyczna i nadciśnienie tętnicze w pozycji leżącej pierwotnych zaburzeniach autonomicznych. Patofizjologia, diagnostyka i leczenie. Kardiologia Polska, 2010, 68, 9, s. 1057-1063.