Streszczenie

Zmęczenie towarzyszy każdej aktywności fizycznej i jest naturalnym zjawiskiem fizjologicznym. Stanowi też dowód na prawidłowo wykonany trening, z wystarczająco dużym obciążeniem. Zmęczenie generuje w organizmie szereg zmian zarówno fizycznych, psychicznych, jak i metabolicznych. Zaburzeniu ulega homeostaza ustroju. Warunkiem odzyskania jej równowagi jest wypoczynek i regeneracja. Właściwie dobrany i prowadzony proces restytucji, przeplatający się z wysiłkiem fizycznym, stanowi jeden z filarów sukcesu sportowego zawodnika. Wśród działań służących regeneracji organizmu wymienia się między innymi sen, rekreacyjną aktywność fizyczną, zabiegi fizjoterapeutyczne, metody psychoedukacyjne i relaksacyjne. Kluczowym jest jednak, aby powyższe działania były dobierane indywidualnie do potrzeb zawodnika, okresu cyklu czy też dyscypliny sportowej. 

Słowa kluczowe: Zmęczenie, znużenie, regeneracja, sport.

 

Wstęp 

Regeneracja stanowi niezmiernie istotny aspekt procesu treningowego każdego sportowca, zarówno w odniesieniu do izolowanej jednostki treningowej, jak i cyklów treningowych czy całych sezonów. Uzasadniona jest ona szeregiem zmian zachodzących w organizmie podczas wysiłku fizycznego, który generuje zjawisko zmęczenia. Zmęczenie jest stanem pożądanym, świadczącym o prawidłowo wykonanym treningu i stanowi stan przejściowy między pracą mięśni, a ich wypoczynkiem (regeneracją). Zachowanie równowagi między obydwoma tymi składowymi gwarantuje dobre wyniki sportowe. Natomiast współzależność między pracą, zmęczeniem i wypoczynkiem mięśni oraz ich wzajemne proporcje determinują wydolność fizyczną. Celem niniejszej pracy jest charakterystyka zjawiska zmęczenia i przedstawienie roli wypoczynku raz regeneracji w sporcie.

 

Zmęczenie w sporcie 

Charakterystyka pojęcia zmęczenia 

Zmęczenie definiowane jest jako efekt wykonanej pracy. Jest to fizjologiczny odruch obronny, towarzyszący codziennej aktywności fizycznej, zarówno spontanicznej, jak i zaplanowanej, w tym zawodowej czy sportowej. Wystąpienie zmęczenia wpływa na wszystkie sfery funkcjonowania człowieka, począwszy od fizycznej, przez psychiczną czy metaboliczną, powodując często istotne ograniczenie wydolności [2,3,4]. Do typowych objawów zmęczenia zalicza się: 

• obniżenie zdolności do wykonywania pracy, 

• narastanie odczucia znacznie większej ciężkości wykonywanego wysiłku, niż jest w rzeczywistości, 

• spadek motywacji do dalszego wykonywania zadania [5,6]. 

Powyższe mechanizmy mają za zadanie chronić organizm przed nadmiernym zużyciem energii. Jeśli jednak, mimo dużego obciążenia, reakcje te nie pojawiają się, zwykle jest to efekt wzrostu tzw. kosztu fizjologicznego pracy. Istnieją także liczne czynniki, mogące wpłynąć na obniżenie odczucia zmęczenia lub opóźnić jego wystąpienie. Zalicza się do nich między innymi: 

• właściwe przygotowanie do realizacji zaplanowanego zadania, 

• prawidłowy dobór obciążenia, odpowiedni do aktualnych możliwości psychofizycznych, 

• uwzględnienie przerw pozwalających na regenerację, 

• dbałość o optymalne warunki pracy i wypoczynku.

Zmęczenie można rozpatrywać także przez pryzmat zmian w homeostazie organizmu, spowodowanych nagromadzeniem w ustroju metabolitów stanowiących produkt uboczny przemian zachodzących podczas wysiłku fizycznego m.in. jonów wodorowych, odpowiadających za kwasicę metaboliczną [7,8]. Zasadniczo jednak, zmiany towarzyszące zmęczeniu należy rozpatrywać holistycznie, w odniesieniu do całego organizmu. Natomiast, podział zmęczenia, w odniesieniu do sportowców, dzieli to zjawisko na zmęczenie lokalne (inaczej obwodowe) obejmujące do 30% ogólnej masy mięśniowej oraz ogólne, występujące w sytuacji zaangażowania wysiłkowego powyżej 30% struktur tworzących czynną część układu ruchu. 

Podział ten wyróżnia dodatkowo: 

• ostre zmęczenie lokalne, 

• przewlekłe zmęczenie lokalne, 

• ostre zmęczenie ogólne, 

• przewlekłe zmęczenie ogólne [9]. 

Często, wymiennie z określeniem zmęczenie, używane jest pojęcie znużenia. Jednak należy te zjawiska rozgraniczyć. Zmęczenie ma wymiar fizyczny i można je wykazać zmianami fizjologicznymi zachodzącymi w organizmie. Znużenie ma natomiast wymiar subiektywny i zwykle nie jest proporcjonalne w swojej intensywności do nasilenia faktycznego zmęczenia fizycznego. Ponad to warto zwrócić uwagę, że znużenie może być spowodowane jednostajnością i monotonią bodźców np. treningowych, a po wyeliminowaniu tych czynników odczucie samoistnie znika [10,11]. 

Zmęczeniu fizycznemu w sporcie może towarzyszyć zmęczenie psychiczne (nie znużenie), indukowane zmianami fizjologicznymi w układzie nerwowym, spowodowanymi szybkim tempem życia, wysokimi wymaganiami treningowymi, a także znacznym natężeniem bodźców z otoczenia. Do objawów subiektywnych zmęczenia psychicznego zalicza się: nadwrażliwość, agresję, drażliwość, trudności z koncentracją uwagi i tzw. „ociężałość umysłową”, a także uczucie lęku czy zaburzenia snu. Wśród objawów obiektywnych wymienia się: zaburzenia koordynacji ruchowej, spowolnienie reakcji na bodźce zewnętrzne czy zaburzenia widzenia przejawiające się utratą ostrości widzenia. 

Zmęczenie jest czynnikiem określającym i limitującym zdolność wysiłkową każdego sportowca. Wysokość progu zmęczenia zależna jest jednak nie tylko od stanu wytrenowania organizmu, ale także od kondycji psychicznej i zaangażowania zawodnika, jego motywacji, chęci, odporności na stres oraz wielu innych [12].

 

Przetrenowanie – definicja, podział, objawy

Przetrenowanie (overtraining) w sporcie definiuje się jako nie podlegające kontroli zatrzymanie lub znaczne ograniczenie możliwości sportowca do podejmowania wysiłku fizycznego. U podłoża takiego stanu zwykle leżą zaburzenia zdolności adaptacyjnych organizmu, mogące doprowadzić do zahamowania postępów, czy nawet obniżenia wyników sportowych. W odróżnieniu od zmęczenia, spowodowanego zwykle zaburzeniem proporcji między pracą a wypoczynkiem, przetrenowanie często ma przyczyny związane są z samym prowadzeniem treningu i zalicza się do nich: 

• niewłaściwie dobrany do sportowca program treningowy, zawierający niedostateczną składową restytucji, 

• monotonię treningu, 

• presję towarzyszącą treningom, 

• konflikt na linii zawodnik – trener, 

• spadek motywacji i chęci do trenowania. 

Inne czynniki implikujące przetrenowaniu to: 

• choroby o podłożu bakteryjnym, zwykle niewielkiego natężenia, 

• okres rekonwalescencji, 

• nieprawidłowa dieta, 

• używki i środki o charakterze dopingującym, 

• zaburzenia rytmu dobowego i snu, 

• uciążliwe bodźce zewnętrzne np. hałas, 

• obciążenia wynikające z podejmowanej pracy zawodowej,

• występowanie konfliktów w sferze osobistej i zawodowej, 

• problemy ekonomiczne [13].

 

Wyróżnia się dwa główne typy przetrenowania : 

1. sympatykotoniczny – nazywany też basedowoidalnym. Dominują w nim stany pobudzenia tzw. zespół agitacyjny. Do charakterystycznych objawów zalicza się: uczucie choroby mimo braku wyraźnych objawów, szybko pojawiające się zmęczenie podczas treningu, zaburzenia łaknienia, utratę masy ciała, niepokój, zaburzenia snu, częste napięcia i konflikty w relacjach międzyludzkich. Z fizjologicznego punktu widzenia dochodzi do zaburzeń w przejściu między fazą ergotropową a trofotropową, a katabolizm zachodzi w fazie spoczynku. Ten typ przetrenowania zwykle jest konsekwencją treningu o zbyt dużej intensywności, w sytuacji kiedy sportowiec nie jest do niego właściwie przygotowany. Kojarzony jest głównie z dyscyplinami siłowymi i szybkościowo-siłowymi oraz z dyscyplinami technicznymi grami zespołowymi. 

2. parasympatykotoniczny – określany też mianem addisoidalnego. Rozwija się przez dłuższy czas, a jednym z pierwszych, zauważalnych objawów jest spadek tętna nawet poniżej 40 uderzeń na minutę. Obserwuje się także tzw. względną adynamię, skutkującą brakiem sukcesów podczas startów w zawodach. Sportowiec funkcjonuje głównie w fazie trofotropowej. Najczęstszą przyczyną tego typu przetrenowania jest stosowanie nadmiernych obciążeń treningowych o dużej objętości i nasileniu. Problem obserwuje się zwykle u sportowców o długim stażu, trenujących dyscypliny wytrzymałościowe [14,15].

 

Znaczenie wypoczynku i regeneracji w sporcie 

Metody wypoczynku. Wypoczynek czynny i wypoczynek bierny 

Prawidłowo zaplanowany trening sportowy to następujące po sobie naprzemiennie fazy pracy i wypoczynku. Właściwie przygotowany program treningowy jest jedną z głównych składowych sukcesu sportowego. Wypoczynek to dążność organizmu do odzyskania stanu homeostazy, czyli równowagi funkcjonowania. Wyróżnia się wypoczynek bierny i wypoczynek czynny, a sposoby wypoczywania są uzależnione od indywidualnych potrzeb, możliwości i upodobań każdej osoby. 

Wypoczynek bierny związany jest z wyeliminowaniem aktywności i przejściem w stan bezczynności. W części przypadków taka forma wypoczynku jest pożądana i wywołuje korzyści zdrowotne. Dotyczy to sytuacji po wysiłkach wyczerpujących zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Najczęściej wybieraną i najlepszą formą wypoczynku biernego jest sen. 

Wypoczynek czynny jest szczególnie polecaną formą regeneracji. Bazuje na rekreacyjnej aktywności fizycznej, odmiennej od tej, która stanowi istotę treningu sportowca. Jest podejmowany w czasie wolnym i zaleca się, aby towarzyszyła mu zmiana otoczenia. Wypoczynek czynny ma za zadanie generować uczucie relaksu i stanowić przyjemność, która warunkowana jest swobodą wyboru formy, czasu i miejsca. W systemie odnowy biologicznej przeznaczonej sportowcom, wypoczynek czynny określany jest jako trening regeneracyjny. Celem wypoczynku czynnego jest nie tylko regeneracja, ale też poprawa samopoczucia i przeciwdziałanie monotonii treningowej. Pod względem fizjologicznym korzystne efekty obserwuje się przede wszystkim w odniesieniu do układu krążenia i oddechowego, jednak ta forma wypoczynku korzystnie wpływa także na mięśnie, angażując je do innego rodzaju pracy niż zazwyczaj, a tym samym sprzyjając procesowi ich regeneracji. Warto pamiętać, że wypoczynek czynny ma wartość nie tylko w regeneracji fizycznej, ale daje szereg korzyści także dla psychiki i zaleca się go również po wykonaniu intensywnej pracy umysłowej [16,17].

 

Czynniki warunkujące proces regeneracji 

Proces regeneracji ma charakter złożony i uzależniony jest od szeregu zmiennych, między innymi charakteru obciążenia związanego z określonym rodzajem wysiłku fizycznego. Można jednak wyróżnić pewne prawidłowości: 

• procesy restytucji przebiegają w zindywidualizowany, charakterystyczny dla danej jednostki sposób, w każdym przypadku wykazują jednak cechy fazowości tzn. niektóre parametry stabilizowane są wolno (kilka dni), inne szybko (kilka-kilkanaście minut). Relacja i wyrazistość faz uzależniona jest od natężenia wysiłku fizycznego. 

• powrót zdolności do pracy wykazuje charakter fazowy i dzieli się na fazę I - wczesną i późną, fazę II - superkompensację i fazę III - ustalania się końcowego poziomu. Na etapie wczesnym fazy I dochodzi do wycofania się zmian czynnościowych zachodzących podczas wysiłku fizycznego i organizm dąży do osiągnięcia stanu wyjściowego, sprzed aktywności. Proces ten trwa od kilku minut do około 2 godzin i w tym czasie, w pierwszej kolejności, normalizacji podlega praca serca, oddech, następnie przywracana jest równowaga kwasowo-zasadowa, a na końcu procesy wyrównawcze obejmują pracę mięśni i układu nerwowego. W niektórych przypadkach, zależnie od rodzaju obciążenia, przebieg powyższych zmian może mieć inną kolejność. Dzieje się tak między innymi po jednorazowym, statycznym wysiłku fizycznym, gdzie normalizacja oddechu i pracy serca następuje po wyrównaniu równowagi kwasowo-zasadowej. W okresie drugim, późnym, fazy pierwszej ustępują zmiany strukturalne związane z wysiłkiem fizycznym np. dochodzi do odbudowy łańcuchów białek kurczliwych. Regenerowane są także zapasy energetyczne. Proces ten trwa zwykle kilka dni i w tym czasie usprawniana jest regulacja neurohormonalna procesów związanych z wysiłkiem fizycznym, co sprzyja zjawisku ekonomizacji pracy. Faza II, określana mianem superkompensacji, ma miejsce w przypadku długiego stosowania obciążeń o dużej intensywności. Zachodzi bezpośrednio po okresie wczesnym fazy I, a zakres i czas jej trwania uzależniony jest zarówno od parametrów obciążenia treningowego, ale także od natężenia zmian, jakie miały miejsce w tym czasie. Faza III, ostatnia, ma miejsce po fazie superkompensacji i jest to okres, kiedy dochodzi do ustalenia nowego, wyższego niż dotychczas, poziomu przebiegu procesów fizjologicznych [18,19]. 

• heterochronizm – dotyczy procesów wegetatywnych i stabilizacji ich funkcji, która nie jest równoznaczna z powrotem gotowości do podjęcia pracy/wysiłku fizycznego. Warto zaznaczyć, że proces normalizacji, prowadzący do wyrównania zmian wewnątrzustrojowych, do których doszło na skutek wysiłku fizycznego, ma charakter indywidualny. Poza tym ściśle zależy od rodzaju treningu, czasu trwania, zastosowanych obciążeń treningowych i szeregu innych parametrów, zatem odbywa się w różnym czasie [20].

 

System i zadania odnowy biologicznej w sporcie 

Przygotowanie programu treningowego, pozwalającego na maksymalizację wyników sportowych przy jednoczesnej minimalizacji ryzyka zaburzeń zdrowotnych wymaga zastosowania systemu szkolenia sportowego opartego na interdyscyplinarnej wiedzy teoretycznej i praktycznej. System taki powinien obejmować następujące działania: 

• medyczno-biologiczne, 

• pedagogiczne, 

• psychologiczne. 

Każdy z powyższych aspektów może być wspomagany zabiegami z zakresu odnowy biologicznej, których działanie opiera się na profilaktyce, restytucji i rehabilitacji. Przed współczesną odnową biologiczną stawia się następujące zadania: 

• współdziałanie z procesem treningowym, 

• optymalizację procesów wypoczynkowych, 

• profilaktykę i minimalizowanie skutków przeciążeń stanowiących wynik uprawiania sportu, 

• doleczanie po uszkodzeniach towarzyszących uprawianiu sportu [21,22].

 

Ogólne zasady postępowania odnawiającego 

Do szerokiego wachlarza środków z zakresu odnowy biologicznej, zalicza się nie tylko pedagogiczne czy psychologiczne, ale także te o działaniu biomedycznym. Wśród środków biomedycznych ważne miejsce zajmują fizyko- i kinezyterapia. Wpływają one na organizm poprzez bodźce świetlne, termiczne, prąd elektryczny czy falę ultradźwiękową [23]. Ich działanie jest bardzo zróżnicowane i wywołuje efekty zarówno bezpośrednio po zastosowaniu, jak i odroczone w czasie. Mnogość form terapii sprawia, że właściwie dla każdego zawodnika można dobrać optymalny zestaw zabiegów, nawet w przypadku wielu przeciwwskazań czy złej tolerancji bodźców fizykalnych. 

Aby proces terapeutyczny z wykorzystaniem zabiegów fizjoterapeutycznych był bezpieczny i skuteczny, muszą zostać spełnione określone warunki, takie jak: 

• świadome stosowanie zabiegów odnowy biologicznej, 

• indywidulany dobór środków odnowy biologicznej, 

• specyfikacja doboru środków odnowy biologicznej, 

• stopniowanie intensywności stosowanych bodźców i ich zróżnicowanie, 

• kompleksowość stosowania środków odnowy biologicznej, 

• cykliczne stosowanie środków odnowy biologicznej, 

• systematyczne stosowanie zabiegów z zakresu odnowy biologicznej [24,25,26].

 

Programowanie zabiegów odnowy biologicznej 

Dobór metod wypoczynku i odnowy biologicznej uzależniony jest od szeregu czynników, na czele z okresem treningowym, w którym aktualnie jest zawodnik. W ujęciu całorocznym obciążenia treningowe są różne i odmienne jest ich przeznaczenie. Zmianom podlega charakter wysiłku, ich intensywność i objętość, co sprawia, że zachodzi ciągła konieczność ich aktualizacji, także w zakresie stosowanych metod restytucji i odnowy biologicznej. 

W zależności od okresu treningowego wyróżnia się następujący podział okresów i przypisanych im zabiegów służących szeroko pojętej regeneracji: 

• odnowa biologiczna w podokresie przygotowania ogólnego – w tym czasie dominują treningi służące kształtowaniu wytrzymałości ogólnej i siłowej. Mają one działanie ogólnoustrojowe i równomiernie obciążają cały organizm. Zabiegi z zakresu odnowy biologicznej, stosowane w tym czasie, również powinny wywierać wpływ ogólny, jedynie w uzasadnionych przypadkach – miejscowy. Najważniejszym ich celem jest wspomaganie i usprawnianie procesu restytucji, w miarę możliwości we wszystkich przerwach między treningami. Zalecane jest stosowanie zabiegów hartujących [27]. 

• odnowa biologiczna w podokresie przygotowania specjalnego – na tym etapie treningów dominują elementy specjalistyczne, ukierunkowane na szybkość, wytrzymałość szybkościową, siłę specjalną czy technikę. W konsekwencji tych form aktywności pojawiać się może nie tylko zmęczenie o charakterze ogólnym, ale także zmęczenie obwodowe i nerwowo-mięśniowe. W tym okresie treningowym zaleca się kontynuację zabiegów z okresu przygotowania ogólnego, uzupełnionych o zabiegi o działaniu lokalnym, ukierunkowane zwłaszcza na szczególnie obciążone struktury narządu ruchu. W ramach profilaktyki urazów i przeciążeń wskazuje się na wartość włączenia do treningu ćwiczeń wyrównawczych [28]. 

• odnowa biologiczna w głównym okresie treningowym – w tym czasie w treningach dominują elementy specjalistyczno-naśladowcze. Zawodnik poddawany jest dużym obciążeniom ze względu na częste starty czy sprawdziany. W tym okresie dochodzi także do dużych obciążeń psychicznych, wymagających włączenia metod o działaniu psychoregulacyjnym i relaksacyjnym. Postępowanie z zakresu zabiegów odnowy biologicznej jest zróżnicowane i zależy od dyscypliny sportowej. Wyróżnia się następujące zalecenia:

− w sportach wytrzymałościowych (np. biegi, kolarstwo, wioślarstwo) – wskazane są zabiegi ogólne o łagodnym działaniu tonizującym oraz lokalnie rozgrzewającym i rozluźniającym, 

− w sportach szybkościowych (np. sprinty) – z uwagi na dominujące w nich obciążenie układu nerwowo-mięśniowego oraz wyraźną komponentę beztlenowych przemian metabolicznych zaleca się zabiegi miejscowo przegrzewające i rozluźniające oraz 2 razy w tygodniu zabiegi o silnym działaniu przegrzewającym ogólnym, 

− w sportach technicznych (np. gimnastyka, strzelectwo, łyżwiarstwo figurowe) – zalecane są zabiegi o działaniu obniżającym napięcie w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym, z uwagi na obciążenie tych struktur, a jednocześnie wymóg wysokiej precyzji i koordynacji ruchu oraz odporności i koncentracji, 

− w sportach walki (np. judo, boks) – z uwagi na obciążenia wytrzymałościowo-siłowe, konieczność stałego utrzymania na wysokim poziomie koncentracji, refleks i odporności psychicznej w restytucji konieczne jest stosowanie zróżnicowanych zabiegów o wielokierunkowym dzianiu, zarówno lokalnych jak i ogólnoustrojowych, 

− w sportach siłowo – dynamicznych (np. podnoszenie ciężarów, skoki narciarskie) – w dyscyplinach z tej grupy szczególnemu obciążeniu podlega aparat nerwowo-mięśniowy generując znaczne obciążenia i nadmierne napięcia dużych grup mięśniowych. Z tego względu zasadne jest stosowanie zabiegów działających obwodowo, lokalnie [29]. 

• odnowa biologiczna w zespołowych grach sportowych (np. siatkówka, koszykówka) – aktywności te powodują duże przeciążenia zarówno ośrodkowego układu nerwowego, jak i narządu ruchu. Ważne jest też ryzyko przegrzania organizmu. Z tego względu zaleca się zabiegi o działaniu ogólnoustrojowym łagodzącym i chłodzącym, a miejscowo – zabiegi sprzyjające procesowi regeneracji komórkowej [30].

 

Zabiegi fizjoterapeutyczne mające zastosowanie w odnowie biologicznej 

W odnowie biologicznej istotne miejsce zajmują zabiegi z zakresu fizjoterapii. Do najczęściej stosowanych zalicza się te, które wchodzą w skład wodolecznictwa (hydroterapii), jednak nieocenioną wartość mają także różne formy masażu czy elektroterapia [31]. Do najczęściej stosowanych zabiegów wodoleczniczych zalicza się: natryski, kąpiele lokalne, kąpiele ciepłe, kąpiele ciepłe solankowe, kąpiele gorące, łaźnię fińską, saunę, okłady, masaż podwodny (tangentorowy), masaż wirowy. Wśród innych niż wodolecznicze, zabiegów stosowanych w odnowie biologicznej wymienia się: masaż suchy, masaż ciśnieniowy, masaż izometryczny, nagrzewanie ciepłem suchym, naświetlanie promieniami UV, naświetlanie światłem spolaryzowanym, elektroterapię wysokotonową, elektrostymulację czy komorę hiperbaryczną [32,33,34].

 

Metody psychoregulacyjne i relaksacyjne w odnowie biologicznej 

Każdej dyscyplinie sportowej, poza obciążeniem wysiłkiem fizycznym, towarzyszy obciążenie psychiczne, związane z rywalizacją i chęcią osiągniecia jak najlepszego wyniku. Konsekwencją takiego stanu jest między innymi wzmożone napięcie mięśniowe generujące nie tylko wzmożony wydatek energetyczny, ale także obniżenie sprawności psychofizycznej i mniejszą skuteczność wypoczynku. Środki odnowy psychologicznej szczególną wartość mają zatem w okresie okołostartowym, kiedy konieczna jest koncentracja, motywacja i wola walki. Nie można jednak zaprzeczyć, że mają one ogromną wartość na każdym etapie procesu treningowego. Do ich głównych zadań zalicza się: 

• profilaktykę nadmiernego zmęczenia, a w konsekwencji poprawę stanu czynnościowego organizmu zawodnika oraz zwiększenie skuteczności wypoczynku powysiłkowego, 

• zbudowanie właściwego wyobrażenia ruchu u zawodnika (ideomotoryka), a tym samym wspomaganie doskonalenia technik,

• wspomaganie przygotowania taktycznego poprzez analizę i trening różnych wariantów sytuacji, w których może zaleźć się zawodnik, 

• poprawę stanu psychicznego zawodnika poprzez wykorzystanie pozytywnych bodźców. 

Działanie psychoregulacyjne nierozerwalnie związane jest neurohormonalną regulacją zdolności wysiłkowej. Powiazanie zwrotne w ośrodkowym układzie nerwowym generuje reakcję motoryczną wywołaną bodźcem psychologicznym. Kluczowe znaczenie ma w tym względzie postać czynna reakcji emocjonalno-obronnej, gdy pobudzony zostaje układ adrenergiczny, oś podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowa i inne mechanizmy regulacji neurohormonalnej, które warunkują gotowość do podjęcia działania np. rywalizacji z przeciwnikiem. Reakcji tej może towarzyszyć agresja, sterowana przez ośrodek agresji w międzymózgowiu i podlegająca kontroli układu limbicznego i kory mózgu. Warto zaznaczyć, że odpowiednio sterowana i właściwie wykorzystana agresja może istotnie wpłynąć na skuteczność zawodnika, zwiększając jego szansę na zwycięstwo [35]. 

O ile agresja i krótkotrwałe napięcie psychiczne przed startem mogą korzystnie wpłynąć na możliwości zawodnika, o tyle utrzymywanie się takiego stanu przez dłuższy czas wpływa negatywnie miedzy innymi na skuteczność procesu restytucji. Konsekwencją może być stale zwiększone napięcie mięśniowe, podwyższona przemiana materii czy pobudzenie. Aby obniżyć aktywizujące działanie układu siatkowatego, generujące między innymi wspomniane wyżej reakcje, zawodnikom zaleca się stosowanie technik relaksacyjnych, do których zalicza się: 

• rozluźnienie ogólne – uzyskuje się je stosując odpowiednie pozycje ułożeniowe, przy czym warunkiem jest pełne podparcie ciała pozwalające na rozluźnienie mięśni. 

• ćwiczenia relaksacyjno – koncentrujące – przykładem tego typu ćwiczeń jest trening Jacobsona czy trening autogenny Schulza [36,37].

 

Zakończenie 

Na sukces sportowca składa się cały szereg czynników. Należą do nich indywidualne predyspozycje, właściwie dobrany program treningowy, wypoczynek czynny i bierny (sen), zabiegi z zakresu odnowy biologicznej. Każdy z tych czynników jest równoważny i nie można go wyeliminować bez straty dla efektów sportowych. Z tego też względu niezmiernie istotne jest, aby opiekę nad sportowcem sprawował zespół interdyscyplinarny, składający się ze specjalistów różnych dziedzin, oraz aby opieka ta miała charakter wysoce zindywidualizowany. 

 

Przypisy:

[1] Dr n. med., Katedra Biologii Człowieka, Wydział Wychowania Fizycznego, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie, ORCID: 0000-0003-3433-1310.

[2] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007. 

[3] J. Górski (red.), Fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego, PZWL, Warszawa 2006. 

[4] J. Górski (red.), Fizjologia wysiłku i treningu fizycznego, PZWL, Warszawa 2019. 

[5] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007. 

[6] M. Janiszewski, Elementy odnowy biologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.

[7] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007. 

[8] K. Krzystyniak, Odnowa biologiczna w sporcie, Nowy Targ 2010. 

[9] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007.

[10] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007.

[11] M. Janiszewski, Elementy odnowy biologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.

[12] A. Eberhardt, Wprowadzenie do fizjologii i metodyki rekreacji ruchowej, Druk-Tur, Warszawa 2011.

[13] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007.

[14] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007.

[15] A. Jegier, K. Nazar, A. Dziak, Medycyna sportowa, PZWL, Warszawa 2013.

[16] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007.

[17] M. Janiszewski, Elementy odnowy biologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.

[18] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007.

[19] M. Janiszewski, Elementy odnowy biologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.

[20] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007.

[21] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007.

[22] M. Janiszewski, Elementy odnowy biologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994. 

[23] A. Bauer, M. Wiecheć, Przewodnik metodyczny po wybranych zabiegach fizykalnych, Markmed Rehabilitacja s.c., Wrocław 2012. 

[24] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007.

[25] M. Janiszewski, Elementy odnowy biologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994. 

[26] K. Krzystyniak, Odnowa biologiczna w sporcie, Nowy Targ 2010.

[27] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007.

[28] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007.

[29] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007.

[30] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007.

[31] A. Bauer, M. Wiecheć, Przewodnik metodyczny po wybranych zabiegach fizykalnych, Markmed Rehabilitacja s.c., Wrocław 2012. 

[32] T. Kasperczyk, L. Magiera, D. Mucha, R. Walaszek (red), Masaż z elementami rehabilitacji, REHMED, Kraków 2003. 

[33] K. Krzystyniak, Odnowa biologiczna w sporcie, Nowy Targ 2010. 

[34] L. Magiera, R. Walaszek, Masaż sportowy z elementami odnowy biologicznej, Biosport, Kraków 2003.

[35] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007.

[36] K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007.

[37] M. Janiszewski, Elementy odnowy biologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.

 

 

Bibliografia 

1. Bauer A., Wiecheć M., Przewodnik metodyczny po wybranych zabiegach fizykalnych, Markmed Rehabilitacja s.c., Wrocław 2012. 

2. Eberhardt A., Wprowadzenie do fizjologii i metodyki rekreacji ruchowej, Druk-Tur, Warszawa 2011. 

3. Gieremek K., Dec L., Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, P.H. HAS -MED., Katowice 2007. 4. Górski J. (red.), Fizjologia wysiłku i treningu fizycznego, PZWL, Warszawa 2019. 

5. Górski J. (red.), Fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego, PZWL, Warszawa 2006. 

6. Janiszewski M., Elementy odnowy biologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994. 

7. Jegier A., Nazar K., Dziak A., Medycyna sportowa, PZWL, Warszawa 2013. 

8. Kasperczyk T., Magiera L., Mucha D., Walaszek R. (red), Masaż z elementami rehabilitacji, REHMED, Kraków 2003. 

9. Krzystyniak K., Odnowa biologiczna w sporcie, Nowy Targ 2010. 

10. Magiera L., Walaszek R., Masaż sportowy z elementami odnowy biologicznej, Biosport, Kraków 2003.