WSTĘP 

Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat sport przestał być sezonową zabawą towarzyską zamożnych grup społecznych, ale stał się rozrywką i zapleczem zdrowotnym całych narodów. W szerokim znaczeniu doszło do powstania sportu masowego, rekreacyjnego, leczniczego, zawodowego i wyczynowego, do którego właśnie zaliczamy strzelectwo sportowe i łucznictwo. Sport uprawiają miliony ludzi na całym świecie w celach osiągnięcia sławy, pieniędzy, poprawy zdrowia. Sport to nie tylko treningi, zawody, rozrywka czy popularność. Większość dyscyplin sportowych jest niestety nieodłącznie związana z różnymi zagrożeniami zdrowia. Stąd konieczność stałej opieki lekarskiej, której zadaniem powinno być eliminowanie zagrożeń oraz wczesne wykrywanie szkodliwych przeciążeń organizmu. 

W literaturze przedmiotu spotykamy się ze stwierdzeniami, że strzelectwo sportowe i łucznictwo nie są dyscyplinami o wysokim stopniu urazowości. Jednak ta urazowość występuje i nie sposób jej pominąć a przeprowadzone badania mają na celu ustalenie przyczyn urazów. Szczególnie narażony na dolegliwości oraz przeciążenia jest kręgosłup. Lata olimpijskie zaznaczone są zawsze w sporcie wyczynowym obciążeniami treningowymi, które wymagają uruchomienia wszelkich rezerw ambicji, wyrzeczeń oraz znoszenia wyjątkowych napięć psychicznych.

Skutkiem tego jest zwiększona liczba zachorowań, dysfunkcji, w tym również kręgosłupa oraz wypadków sportowych. Bardzo często dochodzi do nadmiernej eksploatacji organizmu. Za duża liczba intensywnych treningów, zła postawa ciała w trakcie oddawania strzałów czy zbyt ciężki karabin, w szczególności u młodych zawodników, mogą doprowadzić do nieodwracalnych zmian w kręgosłupie. Istotnym problemem jest dobór odpowiedniego sprzętu przede wszystkim jego masy do wieku i budowy ciała zawodnika. Konsekwencją takich zaniedbań są urazy kręgosłupa, które stanowią ogromny stres zarówno biologiczny jak i psychiczny. W przypadku choroby sportowiec wpada w panikę, paraliżuje go strach przed utratą ciężko wypracowanej latami pozycji. Przezwyciężenie tej trudnej sytuacji wymaga działania dwupłaszczyznowego: w strefie fizycznej i psychicznej. Fizjoterapia i farmakoterapia przyczyniają się do wzrostu naturalnych sił obronnych organizmu.Jeśli zaś chodzi o sferę psychiczną to należy dążyć do rozładowania napięcia lękowego i ograniczyć do minimum występowanie stanów depresyjnych.

Metoda badań 

Materiał badawczy opracowano w oparciu o sondaż diagnostyczny. Najbardziej odpowiednią techniką badawczą do przeprowadzenia badań sondażowych jest ankieta, natomiast narzędziem – kwestionariusz ankiety. O wyborze metody decydował cel badania oraz techniczno-organizacyjne możliwości przeprowadzenia badań. W wielu wypadkach kwestionariusze są jednym z ważnych sposobów zbierania danych. Kwestionariusz jest zestawem pozycji (pytań) odpowiednio opracowanych. Zastosowano pytania otwarte, ponieważ wymagają odpowiedzi tekstowych całkowicie swobodnych bez żadnych ograniczeń. Zaletą pytań otwartych jest uzyskiwanie całkiem nowych nieprzewidzianych przez badacza informacji. 

Opracowana ankieta składa się z 2 części. Pierwsza część jest zatytułowana dane personalne. W tej części badani odpowiadali na pytania Dotyczące: daty rozpoczęcia treningów, przynależności klubowej, specjalizacji, klasy sportowej, wieku, wykształcenia, długości i masy ciała, rekordów życiowych, największych sukcesów sportowych. W drugiej części – karcie badań – zawodnicy udzielali odpowiedzi na temat przebytych urazów kręgosłupa, okoliczności ich powstania, umiejscowienia, aktualnych dolegliwości oraz skuteczności zabiegów wspomagających leczenie kontuzji.

Cel badań 

Celem niniejszej pracy jest ocena wpływu długoletniego uprawiania łucznictwa i strzelectwa na częstotliwość występowania urazów kręgosłupa. Problem badawczy to zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie. Postawiony cel pracy sprowadza się do rozstrzygnięcia następujących pytań badawczych: 

1. Jakie urazy kręgosłupa wystąpiły u badanych zawodników? 

2. W jakich okolicznościach najczęściej dochodziło do urazów? 

3. W którym odcinku kręgosłupa zawodnicy najczęściej odczuwają bóle? 

4. Jakie dolegliwości towarzyszą zawodnikom po przebytych urazach? 

5. Jakie zabiegi wpływają korzystnie na złagodzenie bólów kręgosłupa?

Dobór grupy do badań 

Badana grupa powinna być wystarczająco liczna oraz reprezentatywna, aby uzyskać dane dostatecznie pewne oraz umożliwiające wyciągnięcie wniosków. Możliwości techniczne pozwoliły spełnić te warunki. Badana grupa obejmowała 50 zawodników wyczynowo uprawiających strzelectwo sportowe i łucznictwo. Przebadano 25 strzelców należących do kadry narodowej seniorów oraz zawodników z długoletnim stażem oraz 25 łuczników, należących do kadry narodowej i olimpijskiej. Średnia wieku badanych strzelców wynosi 25 lat, a średni staż uprawiania strzelectwa wynosi 11,5 roku. Natomiast średnia wieku łuczników wynosi 26 lat a staż trenowania 12 lat.

Zdecydowana większość zawodników posiada aktualnie lub posiadało klasę mistrzowską, kilku z nich charakteryzuje się klasą mistrzowską międzynarodową (dokładnie 5-ciu strzelców i 3 łuczników). Kilku studentów posiada I lub II klasę sportową. Łucznicy specjalizują się w łucznictwie klasycznym natomiast strzelcy wskazywali najczęściej pistolet sportowy i pneumatyczny.

Ocena wpływu długoletniego uprawiania strzelectwa sportowego i łucznictwa na urazowość kręgosłupa

Długoletnie wyczynowe uprawianie strzelectwa sportowego i łucznictwa jest jednym z powodów występowania zespołów bólowych kręgosłupa. Z drugiej strony wpływa na poprawę techniki, co powinno ograniczyć powstawanie urazów i nadmiernych przeciążeń. 

Na bóle kręgosłupa narzeka prawie co druga osoba na świecie. Pod względem lokalizacji bólu u człowieka dolny odcinek kręgosłupa jest najczęściej występującym bólem zaraz po bólach głowy. Z przeprowadzonych badań wynika, że nie występuje silna korelacja pomiędzy wzrostem, wagą, budową ciała a bólami kręgosłupa. Jednak należy zaznaczyć, że osoby nadmiernie otyłe i bardzo wysokie są bardziej narażone na te dolegliwości. W badanej grupie strzelców i łuczników nie występują zawodnicy nadmiernie otyli, a ci wysocy częściej uskarżają się na bóle kręgosłupa niż pozostali. 

Zarówno strzelcy jak i łucznicy wskazywali najczęściej na występujące bóle w odcinku lędźwiowym. Część z nich uskarża się na bóle w odcinku piersiowym. Nieliczni wskazują na bóle w części szyjnej. W przebadanej grupie łuczników z 25 osób na bóle kręgosłupa narzeka 14 osób co stanowi 56%. Z tych 14-tu zawodników 8 osób (57%) odczuwa bóle w odcinku lędźwiowym, 4 osoby (33%) w odcinku piersiowym, natomiast 2 osoby (10%) w odcinku szyjnym. 

Podobna sytuacja występuje w grupie przebadanych strzelców. Jednak na urazy kręgosłupa narzeka mniej strzelców niż łuczników. Dokładnie z grupy 25 osób opisywane dolegliwości występują u 11-tu zawodników, co stanowi 44%. Z tych 11 osób - 7 osób (64%) odczuwa bóle w odcinku lędźwiowym, 2 osoby (18%) w odcinku piersiowym oraz 2 osoby (18%) w odcinku szyjnym. 

Do występowania opisanych dolegliwości najczęściej dochodziło za równo w jednej i drugiej badanej grupie w miarę wzrostu częstotliwości trenowania. Napięcia, mikrourazy i przetrenowanie organizmu prowadzą do występowania bólów. Najczęściej pojawiały się bezpośrednio przed mistrzostwami i ważnymi zawodami lub tuż po nich. Do urazów dochodziło podczas treningu w postawie stojącej.

W grupie łuczników dwie osoby wskazały skoliozę jako skutek wyczynowego uprawiania tej dyscypliny. Jeden zawodnik skarżył się na występujące stłuczenia odcinka lędźwiowego i szyjnego. Lekka lordoza i niestabilność kręgów w odcinku szyjnym to pojedynczy przypadek. Do aktualnych dolegliwości występujących po długim i intensywnym treningu należą: przeciążenia treningowe, przykurcze, drętwienie i bóle w lędźwiowym, piersiowym i szyjnym odcinku kręgosłupa oraz ucisk na nerwy. W grupie osób uprawiających wyczynowo strzelectwo sportowe wśród aktualnych dolegliwości pojawiały się najczęściej: ból prawego barku, zwyrodnienie stawu barkowego oraz lekkie skrzywienie kręgosłupa. Do pojedynczych przypadków możemy zaliczyć zerwanie włókna mięśnia grzbietowego oraz rotację kręgu piersiowego. Niewłaściwie prowadzony trening zarówno łuczniczy jak i strzelecki może więc prowadzić do bocznego skrzywienia kręgosłupa w odcinku piersiowym i lędźwiowym, uniesienie kąta dolnego łopatki prawej oraz nadmiernego napięcia mięśni szyi i barków. Uprawianie wyczynowe obu dyscyplin może spowodować skrzywienia kręgosłupa i asymetrię ciała. Natomiast wysiłek niezbędny do wykonania strzału lub naciągnięcia luku może spowodować zerwanie mięśni lub włókien.

Ocena skuteczności zabiegów w usuwaniu lub łagodzeniu bólów kręgosłupa 

W treningach zarówno łuczniczych jak i strzeleckich szczególnie doniosłą rolę spełniać powinny ćwiczenia ogólnorozwojowe oraz korektywne. Włączenie do programów treningowych elementów profilaktycznych i stosowanie ćwiczeń wzmacniających kręgosłup pozwoliłoby uniknąć wielu nieprzyjemnych urazów. U młodych łuczników i strzelców nie należy skracać treningu ogólnorozwojowego, który ma na celu odpowiedni rozwój mięśni, zabezpieczających stabilność stawów i uczących tzw. gibkości ruchów oraz umiejętności unikania uszkodzeń. Wysiłek fizyczny powinien być stały i systematyczny. Przeprowadzone badania świadczą o tym, że wysiłki o dużym natężeniu i obciążeniu narządu Ruchu tzw. zrywy wykonywane przed zawodami najczęściej prowadzą do kontuzji i urazów. W przypadkach objawów przeciążenia narządu ruchu czyli bólów mięśni, stawów i kręgosłupa należy zmniejszyć co pewien czas obciążenia treningowe oraz korzystać z opieki specjalistów z zakresu odnowy biologicznej. 

Do podstawowych zasad postępowania usprawniającego u sportowców należy zaliczyć: 

- Wczesność - im wcześniej rozpoczyna się proces usprawniania narządu ruchu, tym lepsze osiąga się rezultaty. - Systematyczność. 

- Kompleksowość czyli wszechstronne oddziaływanie na zawodnika uwzględniające dyscyplinę sportową, tryb życia, odpowiedni dobór sprzętu. 

- Indywidualny program usprawniający. 

- Współpraca zawodnika z trenerem, lekarzem, fizjoterapeutą oraz psychologiem. 

Badani zawodnicy na pytanie o zabiegi usuwające lub łagodzące bóle kręgosłupa wskazywali przede wszystkim masaże, biegi, jogę oraz gimnastykę wzmacniającą mięśnie brzucha i grzbietu. Obie grupy twierdzą, że sauna stanowi ważny środek w łagodzeniu urazów kręgosłupa. Strzelcy zwrócili szczególną uwagę na akupunkturę, nastawienia kręgów, ćwiczenie relaksacyjne i rozluźniające. Przy łagodzeniu bólów kręgosłupa pomaga również gorąca kąpiel na przemian z zimnym prysznicem, która przyspiesza krążenie krwi, zwiększa wentylację płuc, ogólnie wpływa na poprawę przemiany materii i przyspiesza procesy regeneracyjne organizmu. 20% zawodników wyczynowo uprawiających strzelectwo w wolnym czasie trenuje biegi, które wzmacniają mięśnie. Codzienna rozgrzewka gimnastyczna też nie pozostaje bez znaczenia i wzmacnia kręgosłup strzelców. 

Łucznicy stosują ćwiczenia wzmacniające układ szkieletowo – mięśniowy, poddają się zabiegom laserowym i masażom prądem. W opinii badanych bóle kręgosłupa łagodzą ćwiczenia jogi, które wpływają również na przywrócenie równowagi psychofizycznej. 35% łuczników w celu złagodzenia urazów decyduje się na masaż kręgów szyjnych. 

Zabiegi odnowy biologicznej są konieczne i pełnią istotną rolę w całym procesie treningowym w obu grupach. Należy z dużą uwagą kontrolować Rozwój fizyczny zarówno łuczników jak i strzelców, zwracając uwagę przede wszystkim na właściwą postawę w trakcie treningów. Odpowiednie ćwiczenia i styl życia stanowią podstawę prawidłowego funkcjonowania kręgosłupa oraz poprawnej postawy. Każdy ruch poprawia odżywianie tarcz międzykręgowych i wzmacnia odbudowę ścięgnisto-mięśniową kręgosłupa. 

Zawodnicy którzy uprawiają łucznictwo i strzelectwo systematycznie, we właściwy sposób i w odpowiednim wymiarze mniejszym stopniu cierpią na bóle kręgosłupa, a w przypadku urazów szybciej dochodzą do zdrowia. Jednak należy zdać sobie sprawę, że wbrew wielkim postępom medycyny i odnowy biologicznej, nadal istnieją granice możliwości leczenia urazów kręgosłupa. 

Natura wyposażyła człowieka w wiele mechanizmów obronnych takich jak zmęczenie fizyczne, psychiczne, ból, wyczerpanie organizmu, których zawodnicy nie powinni lekceważyć. Warto jeszcze podkreślić, że narząd ruchu stanowi najsłabsze ogniwo ciała sportowca. Stąd tak wielka odpowiedzialność we właściwym doborze kandydata do sportu wyczynowego, planowaniu obciążeń treningowych łuczników i strzelców, liczby i częstotliwości ich startów w zawodach oraz w profilaktyce obciążeń.

WNIOSKI 

Z przebadanej grupy 56% łuczników i 44% strzelców odczuwa bóle kręgosłupa. Bóle występują przede wszystkim w odcinku lędźwiowym. Część zawodników odczuwa bóle w odcinku piersiowym i szyjnym. Główną przyczyną urazów kręgosłupa jest wieloletnie wyczynowe uprawianie łucznictwa i strzelectwa. Im dłuższy staż zawodników tym częściej pojawiają się urazy kręgosłupa. Bóle pleców najczęściej występują w trakcie wzmożonej aktywności. Do występowania opisanych dolegliwości najczęściej dochodziło w miarę wzrostu częstotliwości trenowania, który powoduje napięcia, mikrourazy i przetrenowanie organizmu. Bóle najczęściej pojawiały się bezpośrednio przed mistrzostwami i ważnymi zawodami lub tuż po nich. 

W grupie osób uprawiających wyczynowo strzelectwo sportowe wśród aktualnych dolegliwości pojawiały się najczęściej: ból prawego barku, zwyrodnienie stawu barkowego oraz lekkie skrzywienie kręgosłupa.

W grupie łuczników zdarzają się stłuczenia odcinka lędźwiowego i szyjnego, lekka lordoza i niestabilność kręgów w odcinku szyjnym. Do AKtualnych dolegliwości występujących po długim i intensywnym treningu należą: przeciążenia treningowe, przykurcze, drętwienie i bóle w lędźwiowym, piersiowym i szyjnym odcinku kręgosłupa. Wszyscy ankietowani, którzy odczuwają bóle kręgosłupa korzystają z zabiegów fizjoterapeutycznych. Do najczęściej stosowanych zabiegów należą masaże, biegi, ćwiczenia jogi, sauna oraz gimnastyka wzmacniającą mięśnie brzucha i grzbietu. Reasumując u strzelców sportowych i łuczników konieczna jest większa profilaktyka zespołów bólowych kręgosłupa. Należy wystrzegać się przede wszystkim nadmiernej eksploatacji zawodników, stworzyć szersze możliwości właściwego rozwoju zarówno fizycznego jak i psychicznego, ograniczyć liczbę startów i wydłużyć czas potrzebny na naturalną regenerację organizmu.

Bibliografia 

1. Dziak A., Samer T., (2000): Urazy i uszkodzenia w sporcie. Wyd Kasper. 

2. Gawlicki J., Kuś M., (1988): Traumatologia sportowa, PZWL, Warszawa. 

3. Haber Z., Kijowski A., (1994) Rejestracja i analiza obciążeń treningowych w strzelectwie sportowym. Trening, RCMSzKFS nr 1, Warszawa. 

4. Łobożewicz T. (1978): Bezpieczeństwo, higiena i ochrona zdrowia w spor cie, wychowaniu fizycznym i turystyce, Sport i Turystyka, Warszawa. 

5. Pilch T., Bauman T. (2001): Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa. 

6. Sozański H., Perkowski K., Kosmol A., Siwko F., Kozinski E., Śledziewski D. (1992): Kierunki optymalizacji obciążeń treningowych, Wyd. AWF, Warszawa. 

7. Stupnicki R., (2003): Analiza i prezentacja danych ankietowych, Wyd. AWF, Warszawa.