Streszczenie 

Wprowadzenie. Specyfika treningu gier zespołowych sprawia, że zawodnicy często ulegają stanom przeciążeniom i  obrażeniom aparatu ruchu. Celem badań było uzyskanie informacji o  głównych metodach fizjoterapii stosowanych w  rehabilitacji i  odnowie biologicznej zawodników koszykówki, piłki ręcznej i piłki nożnej. 

Materiał i  metody. W  badaniach wzięło udział 296 osób (140 kobiety i 156 mężczyzn), uprawiających koszykówkę (46 kobiet i  86 mężczyzn), piłkę ręczną (65 kobiet i  48 mężczyzn) i  piłkę nożną (29 kobiet, 22 mężczyzn). Informacje o  rehabilitacji uszkodzeń ciała (jej skuteczności) oraz dolegliwościach bólowych i  aktualnym stanie zdrowia uzyskano za pomocą autorskiej ankiety. 

Wyniki. Uszkodzenia ciała były przyczyną występowania bólu podczas ćwiczeń lub wykonywania codziennych czynności u  22% badanych. Ponadto 35% osób skarżyło się na odczucia dyskomfortu. Po doznanym urazie zawodnicy najczęściej stosowali naświetlania, pole magnetyczne i  laser (po 22%). Skuteczność stosowanych zabiegów była wyżej oceniana przez kobiety w  trzech z  czterech kategorii, choć różnice nie były istotne statystycznie. 

Wnioski. Problem uszkodzeń ciała dotyczył wszystkich sportowców. Badani zawodnicy, nie przywiązują wagi do profilaktyki co przejawia się m.in. niestosowaniem zabiegów odnowy biologicznej. Badania dowiodły wysokiej skuteczności zabiegów fizjoterapeutycznych. Dlatego powinny być stosowane na szerszą skalę, tym bardziej, że wśród sportowców często występują przewlekłe dolegliwości bólowe aparatu ruchu. 

Słowa kluczowe: rehabilitacja, odnowa biologiczna, uszkodzenia ciała, zespołowe gry sportowe.

Wprowadzenie 

Uprawianie sportu zarówno amatorskiego jak i  zawodowego niesie ze sobą ryzyko występowania kontuzji. Uszkodzenia ciała mogą być wynikiem bezpośredniej walki sportowej – ciosy, rzuty w sportach walki, lub wypadki typowe dla gier zespołowych. Tego typu obrażenia są trudne do uniknięcia, lecz na ich występowanie mniej narażeni są zawodnicy dobrze wyszkoleni technicznie. Przyczyną kontuzji mogą być również nadmierne obciążenia, będące wynikiem niewłaściwie prowadzonego treningu, oraz nieprawidłowo wykonywanie ćwiczeń, brak asekuracji lub zbyt trudne ćwiczenia [Dziak i  Tylman 1995, Adamczyk 2005, Boguszewski i wsp. 2012b]. 

W  celu minimalizacji ryzyka występowania uszkodzeń ciała nie powinno się zaniedbywać nawet drobnych urazów mięśniowo-stawowych. Istotne jest także zapewnienie odpowiedniej restytucji powysiłkowej zawodnikom, szczególnie w trakcie okresu startowego, gdy organizm sportowca niejednokrotnie narażony jest na zwiększone obciążenia i przeciążenia aparatu ruchu. Skutecznym sposobem wspomagającym proces rehabilitacji (nawet drobnych urazów) i odnowy biologicznej mogą być środki fizjoterapeutyczne, takie jak: masaż, sauna, kinezyterapia czy taping [Cornwell i wsp. 2001, Weldon i Hill 2003, Scoon i wsp. 2007, Hsu i wsp. 2009]. 

Głównym celem poznawczym badań było uzyskanie informacji o głównych metodach fizjoterapeutycznych stosowanych w  rehabilitacji i  odnowie biologicznych zawodników gier zespołowych. Podjęto ponadto próbę oceny skuteczności stosowanych zabiegów. 

Materiał i metody 

W badaniach wzięło udział 296 osób uprawiających koszykówkę (46 kobiet i 86 mężczyzn), piłkę ręczną (65 kobiet i 48 mężczyzn) i piłkę nożną (29 kobiet, 22 mężczyzn) w wieku od 18 do 30 lat. Staż treningowy wynosił od 3 do 20 lat. Wszyscy zawodnicy uczestniczyli w  rozgrywkach ligowych (II liga i  liga akademicka). Badanych podzielono na dwie grupy za kryterium przyjmując płeć. Dodatkowo wprowadzono podział na podgrupy pod względem uprawianej dyscypliny sportu.

Badane osoby wypełniły autorską ankietę, która obejmowała informacje dotyczące przebytych uszkodzeń ciała, ich przyczyn oraz zastosowanego leczenia, a także obecnego stosowanych środków odnowy biologicznej.

Badani oceniali też skuteczność przebytych zabiegów (w  skali 1-10) w  zakresie minimalizacji ostrego bólu, minimalizacji przewlekłego bólu, przywracanie zakresu ruchu uszkodzonych stawów i  przywracanie siły uszkodzonych mięśni. Do opracowania danych liczbowych posłużono się narzędziami statystycznymi: średnimi arytmetycznymi wraz z odchyleniami standardowymi. Różnice pomiędzy poszczególnymi parametrami i  zależności pomiędzy grupami określono za pomocą testów t-Studenta. 

Wyniki 

Większość badanych (84%) przynajmniej raz doznała uszkodzenia ciała podczas treningu lub meczu, 249 sportowców zadeklarowało w  sumie 496 kontuzji (1,99 na osobę). Większość kontuzji (79%) były to uszkodzenia mięśniowo-stawowe powodujące krótkie przerwy (od treningów) lub zmiany obciążeń treningowych. U  22% zawodników (30 kobiet i  34  mężczyzn) były one przyczyną występowania bólu podczas ćwiczeń lub wykonywania codziennych czynności. Ponadto 35% osób (48 kobiety i 57 mężczyzn) skarżyło się na odczucia dyskomfortu. Dolegliwości bólowe najczęściej dotyczyły piłkarek nożnych i szczypiornistów. 

Po doznanym urazie zawodnicy najczęściej stosowali pole magnetyczne, światłoterapię i  laser (po 22% wskazań). Często wykorzystywano ponadto kinezyterapię (21%) i  hydromasaż (20%). Skuteczność stosowanych zabiegów była wyżej oceniana przez kobiety (średnio 6,88, mężczyźni – średnio 6,61). Kobiety uznały wyższą efektywność rehabilitacji w  trzech z  czterech kategorii (redukcja bólu, ostrego i umiarkowanego oraz przywracanie zakresu ruchu uszkodzonego stawu), choć różnice nie były istotne statystycznie. Skuteczność fizjoterapii była najwyżej oceniania przez szczypiornistów (7,38), a  najniżej (p<0,001 w  porównaniu do innych grup) przez piłkarzy nożnych (4,88).

Połowa (55%) badanych sportowców regularnie (przynajmniej raz w  tygodniu w  okresie startowym) korzysta z  zabiegów odnowy biologicznej. Znacznie częściej są to mężczyźni n=95 niż kobiety n=69. Także mężczyźni częściej stosują suplementy diety w celu wspomagania efektu treningowego (53 wskazania – kobiety, 81 – mężczyźni). Najczęściej wymieniano preparaty witaminowe, węglowodany i  aminokwasy. 

Ponad połowie badanych (58%) zdarza się trenować mimo bólu. Prawie co piąty (19%) zażywa z tego powodu leki przeciwbólowe. Do najczęściej stosowanych zabiegów odnowy biologicznej należy sauna. Regularnie korzystał z niej co czwarty (23%) badany zawodnik. Rzadziej stosowany był masaż (10%) i hydromasaż (9%). Mężczyźni około dwukrotnie częściej korzystali z  sauny, hydromasażu i pola magnetycznego, kobiety natomiast z krioterapii ogólnoustrojowej.

Dyskusja 

Z  uprawianiem gier zespołowych zarówno wyczynowym jak i rekreacyjnym wiąże się występowanie urazów, których konsekwencją są uszkodzenia ciała. Koszykówka, piłka nożna i  piłka ręczna mają wysoki wskaźnik urazowości (nawet wyższy niż niektóre dyscypliny klasyfikowane jako kontaktowe) [Cumps i wsp. 2007]. Do uszkodzeń ciała dochodzi najczęściej podczas meczów. Co jest efektem większej intensywność gry i  częstszych kontaktów spowodowane rywalizacją między zawodnikami konkurujących drużyn [Dick i  wsp. 2007]. Najczęściej dochodzi do tzw. uszkodzeń mięśniowo-stawowych (naderwań i  zerwań ścięgien i  więzadeł, zwichnięć i  skręceń stawów) [Kofotolis i Kellis 2007, Akinbo i wsp. 2008, Brożyna i wsp. 2008, Widuchowski i  Widuchowski 2008], co potwierdziły badania własne. 

Rehabilitacja uszkodzeń ciała w grach zespołowych powinna być prowadzona zgodnie z  zasadami obowiązującymi w rehabilitacji w innych dyscyplinach. Dodatkowo zespół medyczny powinien być wyspecjalizowany w  leczeniu najczęściej spotykanych kontuzji wśród sportowców uprawiających dane dyscypliny. Kluczowe więc dla fizjoterapii w koszykówce, piłce nożnej i  ręcznej jest usprawnianie i  profilaktyka uszkodzeń stawów kolanowych i  skokowych [Gerard i  wsp. 2006]. Profilaktyka kontuzji sportowych polega m.in. na stosowaniu różnorodnych środków zapobiegawczych. Jednym z najczęściej wymienianych w  literaturze jest prawidłowo przeprowadzona rozgrzewka. Celem rozgrzewki poprzedzającej każdy rodzaj treningu i  gry jest odpowiednie przygotowanie psychofizyczne zawodnika do czekających go zadań ruchowych oraz jego organizmu do wysiłku [Fradkin i wsp. 2006, Boguszewski i wsp. 2012a]. W zespołowych grach sportowych, jak w  każdej dyscyplinie sportu podstawą efektywności zawodników są: trening, odżywianie oraz regeneracja organizmu [Rakowski 2006]. Odnowa biologiczna jest kompleksowym oddziaływaniem na organizm przy pomocy zróżnicowanych środków i  zabiegów, które mają za zadanie przyspieszenie procesów wypoczynkowych oraz przywrócenie mu pełnej sprawności. W  skład procesu odnowy biologicznej wchodzą: odpoczynek po wysiłku (w  tym sen), masaże, zabiegi kinezyterapeutyczne i  fizykoterapeutyczne (sauna, światło podczerwone, ultradźwięki, magnetoterapia, prądy diadynamiczne itd.) [Hilbert i wsp. 2003, Willems i wsp. 2009, Skalska Izdebska i  wsp. 2012]. Badania własne wskazują, że duża część zawodników nie stosuje żadnych zabiegów wspomagających restytucję powysiłkową.

Przeprowadzone badania dowodzą, że problem urazowości dotyczy wszystkich sportowców (również amatorów i półzawodowców). Bardzo ważne jest zatem odpowiednie zaplanowanie treningu i  wypoczynku. Liczne badania dowodzą pozytywnego wpływu zabiegów fizyko- i kinezyterapeutycznych na organizm po wysiłku fizycznym [Hilbert i  wsp. 2003, Zimmer 2003, Scoon i wsp. 2007, Willems i wsp. 2009]. Dlatego powinny stanowić one nieodłączny element procesu treningowego, a  badania nad ich skutecznością powinny być kontynuowane.

Wnioski 

1. Problem uszkodzeń ciała dotyczył wszystkich sportowców. Badani zawodnicy nie przywiązują wagi do profilaktyki, co przejawia się m.in. niestosowaniem zabiegów odnowy biologicznej. 

2. Badania dowiodły wysokiej skuteczności zabiegów fizjoterapeutycznych. Dlatego powinny być stosowane na szerszą skalę, tym bardziej, że wśród sportowców często występują przewlekłe dolegliwości bólowe aparatu ruchu.

Piśmiennictwo 

1. Adamczyk G. Urazy w piłce nożnej. Forum Trenera 2005, 1, 171-175. 

2. Akinbo S.R.A., Odebivi D.O., Adebayo A.O. Pattern of musculoskeletal injuries in professional basketball league in Nigeria. Internet Journal of Rheumatology. 2008, 5, Issue 1, 1-12. 

3. Boguszewski D., Kowalska S., Adamczyk J.G., Korabiewska I. Zastosowanie masażu sportowego i  automasażu jako alternatywnych form wspomagania rozgrzewki u  mężczyzn regularnie uczestniczących w  treningu siłowym. Badania pilotażowe. Człowiek i Zdrowie; 2012a; 1; 161-166 

4. Boguszewski D., Urbańska N., Nowakowski P., Mrozek N., Janicka M., Adamczyk J.G., Białoszewski D. Przyczyny uszkodzeń ciała u kobiet i  mężczyzn uprawiających koszykówkę. Roczniki Naukowe WSWFiT w  Białymstoku, 2012b, nr 8, 95-99. 

5. Brożyna M., Mendyka W., Godek Ł., Śliż M., Niewczas M. Częstość występowania urazów narządu ruchu w zespołowych grach sportowych u zawodników w wieku od 18 do 32 lat trenujących piłkę nożną, piłkę ręczną i  piłkę koszykowa na Podkarpaciu. Przegląd Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2008, 2, 112-120. 

6. Brummit J. The role of massage in sports performance and rehabilitation: Current evidence and future direction. North American Journal of Sports Physical Therapy; 2008; 3; 7-21 

7. Cornwell A., Nelson A. G., Heise G. D., Sidaway B. Acute effects of passive muscle stretching on vertical jump performance. Journal of Human Movement Studies. 2001, (40), 307–324. 

8. Cumps E., Verhagen E., Meeusen R. Prospective epidemiological study of basketball injuries during one competitive season: Ankle sprains and overuse knee injuries. Journal of Sports Science and Medicine. 2007, (6), 204-211. 

9. Dawson L.G., Dawson K.A., Tiidus P.M. Evaluating the influence of massage on leg strength, swelling, and pain following a  half-marathon. Journal of Sports Science and Medicine; 2004; 3; 37-43 

10. Dziak A., Tylman D. Traumatologia narządu ruchu. PZWL Warszawa 1995. 

11. Fradkin A.J., Gabbe B.J., Cameron P.A. Does warming up prevent injury in sport? The evidence from randomized controlled trials? Journal of Science and Medicine in Sport, 2006, 9, 214-220 

12. Gerard A. Malanga M.D., Gary P., Chimes M.D. Rehabilitation of Basketball Injuries Physical Medicine & Rehabilitation Clinics of North America. 2006, (17) 565-587. 

13. Hilbert J.E., Sforzo G. A., Swensen T. The effects of massage on delayed onset muscle soreness, British Journal of Sports Medicine; 2003; 37; 72-75 

14. Hsu Y-H., Chen W-Y., Lin H-Ch., Wang W.T.J., Shih  Y-F. The effects of taping on scapular kinematics and muscle performance in baseball players with shoulder impingement syndrome. Journal of Electromyography and Kinesiology; 2009; 19; 1092-1099 

15. Kofotolis N., Kellis E. Ankle sprain injuries: A 2-year prospective cohort study in Female Greek Professional Basketball Players. Journal of Athletic Training. 2007, (42), 388-394. 

16. Rakowski P. Odnowa biologiczna po treningach i zawodach sportowych. Lider, 2006, 10, s. 24-26. 

17. Scoon G.S.M., Hopkins W.G., Mayhew S., Cotter J.D. Effect of post-exercise sauna bathing on the endurance performance of competitive male runners. Journal of Science and Medicine in Sport; 2007; 10; 259-262 

18. Skalska-Izdebska R., Kuzian D., Pałka T., Gorzkowski K., Supowicz M. Wykorzystanie fizjoterapii w  odnowie biologicznej sportowców. Young Sport Science of Ukraine, 2012, 3, s. 195-204. 

19. Weldon S.M., Hill R.H. The efficacy of stretching for prevention of exercise-related injury: a  systematic review of the literature. Manual Therapy. 2003, (8), s. 141–150. 

20. Widuchowski J., Widuchowski W. Urazy i obrażenia narządu ruchu w sporcie. Medicina Sportiva, 2008, 12 (suppl. 3), 5-15. 

21. Willems M.E.T., Hale T., Wilkinson C.S. Effects of manual massage on muscle-specific soreness and single leg jump performance after downhill treadmill walking, Medicina Sportiva; 2009; 13; 61-66 

22. Zimmer K. Krioterapia ogólna w  medycynie sportowej. Sport Wyczynowy, 2003, 5-6, s. 43-49.