Streszczenie

Celem artykułu jest ocena poziomu występowania dolegliwości bólowych odcinka lędźwiowego kręgosłupa siatkarek I i II ligi. Materiał i metody. Badaniami objęto grupę 110-ciu zawodniczek z klubów siatkarskich, w tym: 50 (45%) z I ligowych i 60 (55%) z II ligowych klubów. Badania przeprowadzono w oparciu o protokół McKenziego, skalę VAS, topografię objawów Pain Drawings oraz kwestionariusze: ODI i RMI. Wyniki badań zmiennych poddano analizie statystycznej za pomocą arkusza kalkulacyjnego Excell 2007 (p.<0,05). Wyniki. Z badań wynika, że 91% zawodniczek, w tym 47 (42,7%) I oraz 53 (48,2%) II liga, w okresie ostatnich 8 lat doświadczyło dolegliwości bólowych odcinka lędźwiowego kręgosłupa. Dowiedziono istnienie statystycznie wysokiego zróżnicowania nasilenia odczuwanych dolegliwości do rangi ligi (p=0.92) oraz umiarkowanej zależności pomiędzy wysokością ciała (r=0.48) i BMI (r=0.51) badanych, a występowaniem dolegliwości. Wykazano słabą zależność między wiekiem zawodniczek (r=0.34) oraz stopniem wysiłku i intensywnością w treningach w ciągu dnia (r=0.30), a poziomem odczuwanego bólu (VAS). Nie stwierdzono zależności pomiędzy liczbą lat uprawiania piłki siatkowej, a występowaniem dolegliwości bólowych kręgosłupa (r=0.28). Wnioski. Ilość lat czynnego uprawiania piłki siatkowej nie predysponuje do występowania dolegliwości bólowych kręgosłupa lędźwiowego. Ranga ligi jest czynnikiem różnicującym występowanie dolegliwości dolnego odcinka kręgosłupa. Występowanie odczuć bólowych odcinka lędźwiowego nie zależy od stopnia intensywności wysiłku podczas treningów.

 

Wstęp 

Dolegliwości bólowe w odcinku lędźwiowym kręgosłupa uznawane są za zjawisko powszechne. Nieprawidłowe wzorce ruchowe, zbyt mała aktywność fizyczna oraz ogólny brak higieny kręgosłupa, doprowadzają do patologicznej sytuacji, w której bóle pleców kwalifikowane są do chorób cywilizacyjnych [1]. Siatkarze należą do grupy sportowej narażonej na wysoki stopień ryzyka w postaci zmian w kręgosłupie lędźwiowym z powodu częstego występowania wzorców ruchowych zawierających rotację połączoną ze zgięciem lub wyprostem w odcinku lędźwiowym kręgosłupa [2]. Jednocześnie, ze względu na powtarzający się charakter treningowy oraz wykonywanie wielu specyficznych ruchów, siatkarze znajdują się w grupie ryzyka urazów kończyn dolnych, a to może zwiększać ryzyko występowania bólów kręgosłupa [3,4]. 

Liczba urazów sportowych w grupie aktywnych sportowo siatkarzy w ciągu ostatnich lat wzrosła kilkakrotnie i nadal przyjmuje tendencję wzrostową. W związku z tym, że każda aktywność fizyczna może spowodować powstanie urazu, kontuzje sportowe stają się codziennością w praktyce [5,6]. 

Urazy związane ze specyfiką gry w siatkówkę można podzielić na: ostre, nagłe–powstałe podczas meczu, treningu; przewlekłe – przeciążenia pojawiające się fazie przygotowawczej; przypadkowe – w trakcie zeskoku zawodnik spada np. na przypadkową piłkę na boisku i na schorzenia przeciążeniowe wynikające z zaprzestania uprawjania sportu wyczynowego oraz po niewyleczonej kontuzji [4]. Do innych przyczyn powodujących uszkodzenia i urazy kręgosłupa zaliczyć można zróżnicowanie pod względem wieku i stopnia kwalifikacji siatkarza, istotna jest również nawierzchnia, na której przeprowadzana jest gra [6]. 

Podczas gry i treningu w siatkówkę dochodzi do znacznej liczby podskoków (przeciętnie do wys. 40 cm.) oraz spadania na wyprostowane kończyny dolne, powodując zmiany w strukturach tarcz międzykręgowych. Częste wyskoki oraz zła technika lądowania skutkują zwiększeniem ryzyka urazu odcinka lędźwiowego kręgosłupa. W trakcie długiej kariery zawodnika powstaje szereg drobnych urazów, które nie wywołują widocznych i odczuwalnych skutków. Kumulowanie się mikrourazów podczas procesu przygotowawczego i gry, prowadzi do zmian przeciążeniowych i dysfunkcji ruchowych [4,7]. 

Badania dokonane na skandynawskich sportowcach dowiodły, że wskaźnik kontuzji u najlepszych i wykwalifikowanych siatkarzy jest porównywalny lub bliski wyniku u koszykarzy, znacznie wyższy niż liczba urazów borykających piłkarzy, piłkarzy ręcznych i hokeistów [8,9]. Intensywność występowania dolegliwości bólowych okolicy lędźwiowo-krzyżowej kształtuje się w granicach 10-14% ze wszystkich dysfunkcji, które dotykają siatkarzy, co stanowi czwartą pod względem częstości występowania przyczynę patologii w obrębie narządu ruchu [10,11,12].

 

Cel pracy 

Celem pracy była ocena występowania dolegliwości bólowych odcinka lędźwiowego kręgosłupa, wśród zawodowo czynnych siatkarek I i II ligi, w odniesieniu m.in. do wybranych parametrów antropometrycznych, intensywności treningów oraz ilości lat gry w siatkówkę. 

W toku badań autorzy postarali się odpowiedzieć na podstawowe pytania badawcze: 

1. Czy wieloletnia gra i rodzaj ligi predysponują do powstawania dolegliwości bólowych dolnego odcinka kręgosłupa? 

2. Czy wiek, BMI i wysokość ciała zawodniczek mają wpływ na występowanie dolegliwości bólowych odcinka lędźwiowego kręgosłupa? 

3. Czy istnieje zależność między stopniem wysiłku a natężeniem bólu?

4. Czy podejmowana aktywność fizyczna w wolnym czasie zawodniczek, zmniejsza występowanie odczuć bólowych odcinka lędźwiowego?

 

Materiał i metody 

Badaniami objęto grupę 110-ciu zawodniczek z klubów siatkarskich, w tym: 50 (45%) z I ligowych i 60 (55%) z II ligowych klubów. Wiek badanych wahał się w granicach 19-29 lat (średnia wieku 25,3 lat). Badane podzielono na grupy wiekowe: I grupa–19-21r.ż.– 15 osób (13,6%), w tym 6 (5,5%) osób z I ligi i 9 (8,2%) z II ligi, II grupa – 22-25 r.ż. – 35 osób (31,8%), w tym 12 (10.9%) osób z I ligi i 23 (20,9%) z II ligi, III grupa – 29 r.ż. – 60 osób (54,6%), w tym 32 (29,1%) osoby z I ligi i 28 (25,5%) z II ligi.

W badaniach uwzględniono parametry antropometryczne zawodniczek, jak masa ciała i wysokości ciała. Dla całej badanej grupy średnia wysokość ciała wyniosła 181,7cm, w granicach od 167 do 189cm. Uwzględniając wartość wskaźnika BMI, najliczniejszą grupę stanowiły zawodniczki z wartością 18,6-23,1 – 66 kobiet (60%), w tym 30 z I ligi (27,3%) oraz 36 z II ligi. (32,7%). Współczynnik BMI >23,1 odnotowano u–37 osób (33,6%), z czego 18 (16,4%) – w I lidze i 19 (17,3%) w II lidze. Najniższy wskaźnik 6,36% (przedział <18,5), dotyczył 7 zawodniczek, kolejno-2 zawodniczki (1,8%) I ligi oraz 5 (4,5%) II liga. Dla potrzeb badań, zawodniczki zróżnicowano pod względem pozycji, na jakiej grały zawodniczo oraz lat treningu i liczby godzin treningowych w ciągu dnia. 

Do przeprowadzenia badań wykorzystano protokół McKenziego dla odcinka lędźwiowego, topografię objawów Pain Drawings, skalę VAS o potwierdzonej rzetelności i wiarygodności [13] oraz kwestionariusze: Qswestry Disability Index (ODI) – wskaźnik sprawności funkcjonalnej i Roland-Morris Questionnaire (RMQ) – skalę jakości życia w grupie osób z dolegliwościami bólowymi dolnego odcinka kręgosłupa, w polskiej wersji językowej, za zgodą autora [14]. Warunki wykluczenia z badań: przebyte wypadki komunikacyjne oraz zabiegi operacyjne w obrębie odcinka szyjnego i lędźwiowego kręgosłupa, odmowa poddaniu się badaniom. Uzyskane wyniki badań zostały opracowane statystycznie przy pomocy programu arkusza kalkulacyjnego EXCEL (za istotne przyjęto prawdopodobieństwo testowe na poziomie p<0.05). 

 

Wyniki 

Spośród zawodniczek, całej grupy badanej, u 100 (91%) zawodniczek, w tym 53 (48%) z II ligi i 47 (43%) I ligi, stwierdzono występowanie w przeciągu ostatnich 8 lat dolegliwości bólowych ze strony odcinka lędźwiowego kręgosłupa. W grupie zawodniczek I ligi, dolegliwości bólowe odcinka lędźwiowego kręgosłupa pojawiały się kilka razy w miesiącu u 23 osób (48,9%), a u 9 (19,1%) kilka razy w roku. W grupie zawodniczek II ligi, najliczniejszą grupę stanowiły osoby, u których ból pojawiał się kilka razy w ciągu miesiąca – 25 (47%) osób oraz osoby z dolegliwościami występującymi kilka razy w ciągu roku – 15 osób (28%). Spośród zawodniczek, które doświadczyły bólu dolnego odcinka kręgosłupa, na odczucia w stopniu łagodnym (1-2 w skali VAS) wskazało 28 badanych (28%). Najwięcej zawodniczek odczuwało ból w stopniu lekkim (3-4 w skali VAS) – 50 osób (50%) i w stopniu średnim (5-6 w skali VAS) – 19 osób (19%).3 zawodniczki (3%) określiło ból, jako silny (7 w skali VAS). 

Metodą jednoczynnikowej analizy wariancji dowiedziono istnienie statystycznie wysokiego (p=0.92) zróżnicowania nasilenia odczuwanych dolegliwości do rangi ligi. Jednocześnie, analiza statystyczna danych wykazała umiarkowaną zależność liniową (r=0.48) pomiędzy wysokością ciała badanych, a odczuwaniem bólu w skali VAS oraz umiarkowaną zależność (r=0.51) między odczuciem bólu w skali VAS a BMI badanych oraz słabą zależność (r = 0.34) między wiekiem zawodniczek, a skalą odczuwanego bólu w skali VAS.

Stwierdzono istotną, choć niską zależność (r=0.30) pomiędzy stopniem wysiłku i intensywnością w treningach w ciągu dnia, a odczuwaniem bólu w skali VAS. Przeprowadzona analiza statystyczna danych nie dowiodła istnienia zależności liniowej (r=0.28) pomiędzy liczbą lat grania w piłkę siatkową zawodniczek, a skalą bólu VAS. 

Spośród zawodniczek I ligowych z bólami odcinka lędźwiowego kręgosłupa, 20 z nich (42,5%) określiło dolegliwości, jako ból mięśniowy, a 25 (53,2%), jako bóle napadowe. U 15 (31,9%) osób, ból występował w postaci drętwienia, u 19 (40,4%) – miał charakter przewlekły, 22 osoby (46,8%) odczuwały dolegliwości w postaci mrowienia, a 18 (38,2%) badanych o charakterze kłującym. W grupie zawodniczek II ligowych, bólu o charakterze napadowym doświadczyło 28 (52,8%) zawodniczek, mięśniowego – 26 (49%), a 20 osób (37,7%) w postaci drętwienia. 

32 zawodniczki I ligi (68%) odczuwały dolegliwości w godzinach porannych, w porze wieczornej – 14 (30%). Odczucia ze strony odcinka lędźwiowego kręgosłupa po treningu i po meczu doświadczyło kolejno – 17 (36%) i 15 (32%) badanych. Wśród zawodniczek II ligi proporcje były zbliżone – u 30 z nich (57%) dolegliwości bólowe pojawiły się rano, a w porach wieczornych u 10 (19%). Po treningu i po meczu ból doświadczył kolejno 15 (28%) i 12 (23%) badanych. 

Stopień aktywności w wolnym czasie określany, jako “średni” zaznaczyło 23 zawodniczki I ligi (49%), a jako „mało aktywny” 15 (32%). Spośród zawodniczek II ligi – 30 osób (57%) określiło stopień aktywności, jako „średnio aktywny”, a 14 z całej grupy (26%), jako „mało aktywny”. Metodą jednoczynnikowej analizy wariancji dowiedziono istnienie statystycznie umiarkowane (p=0,46) zróżnicowanie nasilenia odczuwanych dolegliwości, z uwagi na fakt podejmowanej aktywności fizycznej w czasie wolnym. 

Spośród wszystkich siatkarek, u których występowały dolegliwości bólowe dolnego odcinka kręgosłupa, 17 (17%) z nich nie stosowało żadnych metod redukcji bólu twierdząc, że nie wpływają one na ogólne funkcjonowanie. Odpoczynek w pozycji siedzącej/leżącej podało 49 zawodniczek (49%), zaś zabiegi fizjoterapeutyczne – 35 osób (35%). Metodą jednoczynnikowej analizy wariancji dowiedziono, że nie istnieje statystycznie istotne zróżnicowanie nasilenia odczuwanych dolegliwości, z uwagi na fakt podejmowania leczenia przez badanych, którzy zadeklarowali występowanie dolegliwości bólowych odcinka lędźwiowego kręgosłupa (p.=0.29).

U 17 (17%) zawodniczek, w tym 9 z I ligi (19%) oraz 8 z II ligi (15%), dolegliwości bólowe promieniowały poza obręb odcinka lędźwiowego. Do głównych obszarów lokalizacji bólu promieniującego należały: okolice lewego / prawego pośladka – 8 (47%) / 7 osób (41%) osób, oba pośladki – 3 osoby (18%), promieniowanie do tylnej strony uda prawego lub lewego – odpowiednio 5 (29%) i 4 (24%) badanych. 

Analizując wyniki w zakresie stopnia nasilenia dolegliwości bólowych promieniujących z odcinka lędźwiowego (skala VAS): łagodne natężenie promieniowania (1-2 w skali VAS) zgłosiła 1 osoba (6%), lekkie (3-4 w skali VAS) – 9 osób (53%), u 5 zawodniczek (29%) odnotowano stopień średni (5-6 skala VAS). 

U 2 osób (12%), dolegliwości bólowe promieniujące charakteryzowały się silnym natężeniem określone w skali VAS (7-8). Oceniając jakość życia badanych za pomocą kwestionariusza RMI, uzyskano średni wynik skali samooceny jakości życia wynoszący 3,55, w zakresie od 2 do 5. Zadowolenie ze swojego zdrowia badani ocenili średnio na 3,2 w zakresie od 1 do 4. 

Analizując poszczególne odpowiedzi, najczęściej wybierany był wariant 2 – „Często zmieniam ułożenie ciała, żeby przyjąć najwygodniejszą dla moich pleców pozycję” – 35 osób (35%) oraz pozycję 6 – „Z powodu bólu pleców częściej niż zwykle kładę się, żeby odpocząć” – zaznaczyło 24 badane (24%). W grupie badanej, po 10 ankietowanych (10%) z powodu bólu pleców stara się nie schylać, ani nie klękać oraz unika ciężkich prac domowych. 

Oceniając poziom sprawności funkcjonalnej za pomocą kwestionariusza ODI, uzyskano bardzo dobre wyniki. 85 zawodniczek uzyskało wartość ODI na poziomie 0-4 pkt, co oznaczało, że odczuwane dolegliwości nie przeszkadzały w wykonywaniu codziennych czynności, u 15 zawodniczek wartość ODI wahała się na dolnym poziomie punktowym miedzy 15 a 24 pkt.

 

Dyskusja 

Do urazów i przeciążeń kręgosłupa lędźwiowego dochodzi najczęściej podczas uprawiania dyscyplin sportowych, jak: gimnastyka, piłka nożna, podnoszenie ciężarów, zapasy, taniec, wioślarstwo, rekreacyjna gra w golfa, balet. U zawodowych golfistów i u osób uprawiających aerobik, odcinek lędźwiowy kręgosłupa jest drugim, co do częstości występowania miejscem uszkodzenia [6]. 

Zaawansowane zmiany chorobotwórcze kręgosłupa mają poważny wpływ na funkcjonowanie zawodników, często prowadzą do rezygnacji z uprawiania dyscypliny. Badania oceniające różne kategorie sportowe wykazują, że 30% piłkarzy i 15% koszykarzy nie uczestniczy w grze z powodu odczuwanych dolegliwości bólowych odcinka lędźwiowego. Wśród zawodowych tenisistów płci męskiej, grupa 38% musiała zrezygnować z uczestnictwa przynajmniej w jednym turnieju z powodu bólu kręgosłupa lędźwiowego [6,12]. Szereg publikacji naukowych jasno wskazuje, że dysfunkcje ruchu u zawodowych siatkarzy są jedną z głównych przyczyn patologii w aparacie narządu ruchu. Ta zależność powoduje zwiększoną absencję sportową podczas okresów treningowych oraz zawodów [11,15]. 

Poziom występowania bólów krzyża stanowi przedział 10-14% wszystkich dysfunkcji związanych z uprawianiem piłki siatkowej, stanowiąc czwartą pod względem częstości występowania przyczynę patologii narządu ruchu siatkarzy [12]. Do czynników mogących przyczynić się do zainicjowania urazów kręgosłupa u siatkarzy należą zróżnicowanie wiekowe, stopnień zaawansowania graczy oraz różnorodność nawierzchni. 

Solgard i wsp. [6] wykazali, że mechanizm powstawiania urazu u zawodników siatkówki jest uzależniony od wieku graczy, ich umiejętności oraz płci, co koresponduje z własnymi wynikami badań, gdzie odnotowano umiarkowaną zależność r=0,47 występowania dolegliwości bólowych od wieku zawodników. 

W wynikach własnych badań, stwierdzono, że dolegliwości bólowe odcinka lędźwiowego kręgosłupa są zjawiskiem często spotykanym u zawodowo czynnych siatkarek. Spośród 110 przebadanych zawodniczek w materiale własnym, aż 100 osób (91%) doświadczyło w okresie ostatnich 8 lat epizodu o charakterze bólowym w dolnym odcinku kręgosłupa. Badania epidemiologiczne przeprowadzone ponad 15 lat temu potwierdzają wysoki współczynnik urazów i przeciążeń u czynnych zawodników (3.8 urazu na 1000 godz. gry) [10]. Niepokojący staje się fakt, że na przestrzeni ostatnich 10 lat urazowość w grupie najlepszych siatkarzy wzrosła z 16%, do aż 47%, co tłumaczone jest stale zwiększającą się (ponad 50%) aktywnością fizyczną. Ponadto charakter i częstotliwość treningów oraz przygotowań do zawodów różnią się znacznie. Bahr i wsp. [8,9] są zdania, że występowanie dolegliwości bólowych kręgosłupa pomiędzy grupami sportowców, a niesportowców jest zbliżone, z nieznaczną przewagę dla sportowców. Obecnie ryzyko wystąpienia urazu u siatkarza kształtuje się na podobnym poziomie, jak u zawodników sportów kontaktowych [16]. 

Według Depy i wsp. [17,18], ból najczęściej występuje stopniowo, nieregularnie, z różną lokalizacją. Z obserwacji Dziaka [5,19] wynika, że u czynnych sportowców ból rzadko ma charakter promieniujący. W piśmiennictwie, do najczęściej występujących miejsc promieniowania bólu lędźwiowego wymienia się okolicę pośladków oraz ud [20,21]. W grupie badanej 17 zawodniczek (17%) zadeklarowało promieniowanie dolegliwości poza obręb odcinka lędźwiowego kręgosłupa, określając miejsce promieniowania, jako: okolicę lewego pośladka – 8 osób (47%), prawego pośladka–7 osób (41%) oraz obie strony uda ( tylną – 29% i przednią – 24%). 

Wśród badanych zawodniczek poziom odczuć bólowych określony w skali VAS, w większości przypadków był niski – 28% (1-2) oraz 50% (3-4). Dla 19 zawodniczek (19%) nasilenie bólu było wyższe i bardziej zdecydowane – średni stopień (VAS 5-6). 53 zawodniczki (53%) zaznaczyły, że nie korzystały z pomocy specjalistów w celu zwalczania bólu lędźwiowego. Spośród wszystkich siatkarek, u których ból odcinka dolnego kręgosłupa był wzmożony – 17 (17%) z nich nie stosowało żadnych metod zwalczania bólu twierdząc, że nie wpływa on na ogólne funkcjonowanie i pracę. Dla 35% dolegliwości bólowe dolnego odcinka stały się powodem do korygowania ułożenia ciała, w celu lepszego komfortu kręgosłupa, a dla 24 % koniecznością odpoczynku. Powyższe dane mogą wskazywać, na pogarszającą się jakość życia badanych, co zgodne jest z badaniami Lisińskiego i Małgowskiej [22], którzy dowodzą, że chroniczny ból kręgosłupa o natężeniu średnim prowadzi do pogorszenia jakości życia. Świerkot i Wiśniewska z wsp. [23,24] wskazują na znaczną wysokość ciała kobiet (>170cm.), jako czynnik wzmagający ból w okolicy krzyża. Analiza statystyczna własnych danych wykazała umiarkowaną zależność liniową (r=0,48) pomiędzy wysokością ciała badanych, a odczuwaniem bólu w skali VAS. 

Dolegliwościom ze strony dolnego odcinka kręgosłupa sprzyja nadwaga [23]. Zwiększona masa ciała przyczynia się do zmian patologicznych w powierzchniach stawowych oraz powstawania przeciążeń biomechanicznych. Depa i Drużbicki [17] przeprowadzili badania, w których poddano analizie zależność występowania dolegliwości bólowych odcinka lędźwiowego kręgosłupa od charakteru wykonywanego zawodowo zajęcia. Grupa badawcza liczyła 197 osób zatrudnionych na różnych stanowiskach. Wyniki nie wykazały istotnej zależności pomiędzy BMI, a obecnością bólu w odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Badania przeprowadzone przez Falavigna i wsp. [25] wykazały, że podniesiony wskaźnik BMI nie wpływa istotnie na zwiększenie dolegliwości bólowych krzyża. Al-Obaidi i wsp. [26] uzyskali podobny wynik, nie stwierdzając zależności między stopniem bólu a BMI (r=0,06). W materiale własnym, uzyskano wyniki odwrotne, wykazując zależność pomiędzy wskaźnikiem BMI, a występowaniem dolegliwości bólowych na poziomie umiarkowanym (r=0,51). 

Dreisinger i Nelson [27] podają, że 1,1%-30% epizodów bólowych pleców u sportowców ma ścisły związek z częstotliwością treningową. W większości badań porównujących sporty kontaktowe i bezkontaktowe na zróżnicowanych poziomach intensywności wykazano, że większość oznak bólowych kręgosłupa związane jest z samoograniczającymi urazami tkanek miękkich. Analiza własnych wyników wykazała niską zależność (r=0,30) pomiędzy intensywnością wysiłku treningowego, a pojawiającymi się dolegliwościami i zwiększoną skalą bólu. Ranga ligi jest czynnikiem istotnie wpływającym na powstawanie odczuć bólowych u badanych zawodniczek. Korhonen i wsp. [28] wykazali, negatywny wpływ niskiej aktywności fizycznej na zmiany w funkcjonowaniu pracy kręgosłupa. Heneweer i wsp. [29] w swoich badaniach stwierdzili, że aktywność fizyczna o średniej intensywności i przeciążenie organizmu przyczyniają się do powstawania bólów krzyża w podobnym stopniu, jak znaczne ograniczanie wysiłku.

 

Wnioski 

1. Występowanie niespecyficznych dolegliwości bólowych kręgosłupa lędźwiowego wśród aktywnych sportowo siatkarek, nie zależy od stopnia podejmowanego wysiłku podczas treningów oraz liczby lat trenowania. 

2. Ranga ligi jest czynnikiem różnicującym występowanie dolegliwości bólowych odcinka lędźwiowego kręgosłupa wśród siatkarek. 

3. Wiek oraz podejmowane leczenie nie stanowią czynnika różnicującego występowania dolegliwości bólowych odcinka lędźwiowego kręgosłupa wśród siatkarek. 

4. Istnieje zależność pomiędzy wartością BMI oraz wysokością ciała, a nasileniem dyskomfortu bólowego odcinka lędźwiowego kręgosłupa. 

5. Systematycznie podejmowana w wolnym czasie aktywność fizyczna wpływa umiarkowanie na zmniejszenie występowania odczuć bólowych kręgosłupa lędźwiowego.

 

 

 

 

Piśmiennictwo 

1. Pop T, Przysada G, Świder B. Stopień niesprawności personelu medycznego mierzony kwestionariuszem Oswestry. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego 2008; 6:135-141. 

2. Biernat R. Strategia zapobiegania urazom w siatkówce. Wyd. Olsztyńskiej Szkoły Wyższej w Olsztynie, Olsztyn 2010; 5-7. 

3. Lennard TA, Crabtree HM. Sportowe urazy kręgosłupa. Wyd Elsevier Wroclaw 2005; 4-7,42- 44,89-98. 

4. Maroń W, Partyka A, Wudecki T. Epidemiologia urazów sportowych w piłce siatkowej. Medycyna Sportowa 1998; 4:16-18.

5. Dziak A. Urazy i uszkodzenia sportowe narządu ruchu. Medycyna Sportowa, Wyd. Polskie Towarzystwo Medycyny Sportowej, Warszawa 2006; 308-320.

 6. Solgard L, Nielson AB, Moller-Madsen B. Volleyball studies presenting in causality a prospective study. Br J Sports Med 1995; 29:200- 204. 

7. McNair PJ, Prapavessis H. Normative data of vertical ground reaction forces during landing from a jump. J Sci Med Sports 1999; 2:86-88. 

8. Bahr R, Bahr IA. Incidence of acute volleyball injuries: a prospective cohort study of injury mechanisms and risk factors. Scand J Med Sci Sports 1997; 7:166-171. 

9. Bahr R, Andersen SO, Loken S, Fossan B. Low back pain among endurance athletes with and without specific back loading – a crosssectional survey of cross-country skiers, rowers, orienteerers and nonathletic controls. Spine 2004, 29:449-454. 

10. Aagaard H, Jørgensen U. Injuries in elite volleyball. Scand J Med Sci Sports. 1996; Aug, 6:228-232. 

11. Aagaard H, Scavesius M, Jorgensen U. An epidemiological analysis of the injury pattern in indoor and in beach volleyball.. Int J Sports Med 1997; 18:217-221. 

12. Briner W, Benjamin H. Volleyball injuries: managing and overuse disorders. Sports Med 1999; 27:65-71. 13. Kujawa J, Pyszczek I, Talar J, Janiszewski M. Porównawcza ocena skuteczności metod fizjoterapeutycznych w zespole bólowym dolnego odcinka kręgosłupa. Fizjoterapia Polska 2001; 3:271-277. 

14. Opara J, Szary S, Kucharz E. Polish cultural adaptation of the Roland-Morris Questionnaire for evaluation of quality of life in patients with low back pain. Spine. 2006 1; 31:2744-46. 

15. Briner WJr, Kacmar L. Common injures in volleyball. Mechanisms of injure, prevention and rehabilitation. Sports Med 1997; 24:65-71. 

16. Reeser JC, Verhagen E, Briner WW, Askeland TI, Bahr R. Strategies for the prevention of volleyball related injuries. Br J Sports Med 2006; 40:594-600. 

17. Depa A, Drużbicki M. Ocena częstości występowania zespołów bólowych lędźwiowego odcinka kręgosłupa w zależności od charakteru wykonywanej pracy. Prz Med. Uniw Rzesz Inst Leków 2008; 6:34-41. 

18. Depa A, Wolan A, Przysada G. Wpływ rehabilitacji na zmianę ruchomości kręgosłupa oraz subiektywnego odczuwania bólu u chorych z zespołem bólowymw odcinku lędźwiowym. Prz Med Uniw Rzesz Inst Leków 2008; 2:116- 124. 

19. Dziak A, Tayara S. Urazy i uszkodzenia w sporcie. Wyd Kasper Kraków. 2000; 25-26, 37- 40, 53; 482-484. 20. Manek NJ, MacGregor AJ. Epidemiology of back disorders: prevalence, risk factors and prognosis. Current Opinion in Rheumatology. 2005; 17:134-140. 

21. Mooney V, Saal JA, Saal JS. Ocena i leczenie bólu krzyża. Clinical Symposia 1996. 

22. Lisiński P, Małgowska M. Jakość życia a zespół bólowy kręgosłupa na tle przeciążeniowym. Pol Orthop Traumatol 2005;70:361-365. 

23. Świerkot J. Bóle krzyża – etiologia, diagnostyka i leczenie. Przewodnik Lekarski 2006; 2:86- 98. 

24. Wiśniewska T, Kowalski I, Wiśniewska M. Wpływ autoterapii na efektywność leczenia zespołów bólowych kręgosłupa. Fizjoterapia Polska 2006, 6:138-142. 

25. Falavigna A, Teles AR, Mazzocchin T, de Braga GL, Kleber FD, Barreto F, Santin JT, Barazzetti D, Lazzaretti L, Steiner B, Beckenkamp NL. Increased prevalence of low back pain among physiotherapy students compared to medical students. European Spine Journal 2011; 20:500-505. 

26. Al-Obaidi S, Wall JC, Mulekar MS, AlMutairie R. The reliability of prayer- based selfefficacy scale to assess self-confidence of Muslims with low back pain. Physiotherapy Research International 2011;16:17-20. 

27. Dreisinger T, Nelson B. Management of back pain in athletes. Sports Medicine 1996; 24:313- 320. 

28. Korhonen T, Ketola R, Toivonen R, Luukkonen R, Hakkanen M, Viikari-Juntura E. Work related and individual predictors for incident neck pain among office employees working with video display units. Occupational and Environmental Medicine 2003; 60:475-482. 

29. Heneweer H, Vanhees L, Picavest HS. Physical activity and low back pain. A U-shaped relation? Pain 2009; 143:21-25.