STRESZCZENIE 

Choroba zwyrodnieniowa stawów jest schorzeniem przewlekłym, w którym proces chorobowy zaczyna się od tkanki chrzęstnej i po pewnym czasie obejmuje cały staw. Dlatego też ważne jest szybkie zdiagnozowanie choroby oraz ustalenie leczenia dobranego indywidualnie do każdego pacjenta. Główne problemy zdrowotne, z którymi zgłaszają się pacjenci to przede wszystkim dolegliwości bólowe, które powodują obniżenie sprawności chorego oraz utrudniają funkcjonowanie w życiu codziennym. W pracy przedstawiono definicję schorzenia oraz nowe metody terapeutyczne wpływające na poprawę jakości życia, a także na obniżenie natężenia odczuwanego bólu. 

WSTĘP

Światowa organizacja Zdrowia (WHO) nadała chorobie zwyrodnieniowej status „ schorzenia cywilizacyjnego” i uznała minioną pierwszą dekadę XXI wieku za „Dekadę kości i stawów” [1]. Choroba zwyrodnieniowa (OA − osteoarthritis) jest to najczęstsza choroba dotycząca narządu ruchu prowadząca do degeneracji chrząstki stawowej, warstwy podchrzęstnej kości, która w rezultacie zajmuje wszystkie tkanki stawu. Choroba zwyrodnieniowa stawów jest wynikiem działania czynników mechanicznych i biologicznych [2]. Pod względem etiologicznym OA dzielimy na pierwotną (idiopatyczną) i wtórną. W zmianach pierwotnych czynnik wywołujący jest nieznanego pochodzenia, natomiast zmiany wtórne powstają w wyniku urazu, chorób metabolicznych, przebytych chorób zapalnych stawów, zaburzeń hormonalnych, odkładania się soli wapniowo-fosforanowych na powierzchni stawów, uszkodzenia nerwów obwodowych oraz wrodzonych wad budowy. W pierwszej fazie choroby dochodzi do zapalenia błony maziowej, co powoduje poważne objawy bólowe nasilające się w czasie obciążenia, ruchu a w niektórych przypadkach nawet w spoczynku. Wtórnie dochodzi do uszkodzenia lub zniszczenia błony maziowej. OA jest najczęstszą przyczyną dolegliwości ze strony układu ruchu, ujawnia się w wieku 40–60 lat, a jej występowanie rośnie z wiekiem [3]. Pierwsza faza choroby może przebiegać bezobjawowo [4]. Długi proces chorobowy i zaniedbania prowadzą do niepełnosprawności, a w konsekwencji nawet do kalectwa. W dzisiejszych czasach jest to poważny problem natury nie tylko medycznej, ale także społecznej i ekonomicznej. 

Szacuje się, że w Polsce na chorobę zwyrodnieniową stawów cierpi 8 milionów osób [5]. Częstymi i charakterystycznymi dolegliwościami ze strony narządu ruchu zgłaszanymi przez pacjentów w chorobie zwyrodnieniowej są: ból, ograniczenie zakresów ruchu, sztywność w stawie, tkliwość, a także obrzęk, niestabilność oraz trzeszczenie w stawie podczas wykonywania ruchów. Może również dochodzić do zaburzeń chodu. W profilaktyce leczenie OA ważne jest szybkie wykrycie zmian chorobowych, co ma duże znaczenie w zmniejszeniu tempa rozwoju choroby. Spośród wszystkich chorób stawów, OA cechuje się obecnie najmniejszą możliwością oddziaływania zachowawczego. Nie ma w chwili obecnej farmakologicznej metody wyleczenia choroby zwyrodnieniowej, czyli cofnięcia już powstałych zmian oraz terapeutycznych możliwości skutecznego zahamowania powstawania dalszych destrukcji czy choćby tylko opóźniania progresji zmian [6, 7]. Postępowanie terapeutyczne w chorobie zwyrodnieniowej stawów nie tylko sprowadza się do leczenia farmakologicznego, ale także do postępowania fizjoterapeutycznego. Oprócz klasycznej kinezyterapii możemy wymienić szereg zabiegów z zakresu fizykoterapii. Poniżej przedstawiono najnowsze osiągnięcia w tej dziedzinie. 

TERAPIA ENERGOTONOWA 

Terapia energotonowa (high-tone power therapy) jest jedną z nowszych form fizykoterapii [8]. Terapia ta polega na bezpośrednim działaniu na poziomie komórkowym, cze- go wynikiem jest unormowanie metabolizmu komórek. Zabieg polega na wprowadzeniu energii elektrycznej do organizmu człowieka, gdzie dochodzi do podwyższenia potencjału energetycznego komórek, w wyniku czego zaczynają się one poruszać, oscylować. W rezultacie drgań dochodzi do poprawienia procesów metabolicznych oraz wyeliminowania bodźców bólowych. Do zabiegów wykorzystuje się prąd elektryczny o częstotliwości odpowiadającej akustycznym drganiom od 4096 herców (Hz) do 32768 Hz, które przechodzą przez ciało w formie pola elektrycznego. Aparatem wykorzystywanym w terapii energotonowej jest Hi Top, gdzie częstotliwość zmienia się przez 3 oktawy w 72 ćwierćtonowych krokach odmierzanych w czasie 1 sekundy. Modulacja amplitudy i częstotliwości odbywa się jednocześnie [9]. Terapia energotonowa ma szerokie zastosowanie w stanach bólowych u pacjentów cierpiących na chorobę zwyrodnieniową, szczególnie stawów kolanowych, biodrowych oraz stawów kręgosłupa. Korzystny wpływ terapii wykazano również u pacjentów ze schorzeniami neurologicznymi i ginekologicznymi. Przeciwwskazaniami do terapii energotonowej są choroby nowotworowe, infekcje gorączkowe, rozrusznik serca oraz ciąża [10−13]. 

TERAPIA FALĄ UDERZENIOWĄ 

Terapia falą uderzeniową - ESWT (extracorporeal shockwave therapy) jest nowoczesną i wysoce efektywną metodą leczenia z zakresu metod fizykalnych. Fala uderzeniowa wykorzystywana jest w medycynie od lat osiemdziesiątych w urologii w zabiegu litotrypsji [14]. Powstająca w aparacie fala uderzeniowa (fala akustyczna) generuje wysokie ciśnienie, które przenika do organizmu i działa w miejscu poddawanym leczeniu. Energia ta przekazywana jest do ciała człowieka poprzez aplikator przyłożony do miejsca zabiegowego, który sprzęgany jest dzięki substancji czynnej. Ciśnienie generowane w trakcie wyzwalania tej fali waha się od 10 MPa do 100 MPa, a średni obszar działania na organizm wynosi około 12,5 cm z maksymalnym wnikaniem na głębokość w przybliżeniu 6 cm, częstotliwość generowania impulsów wynosi od 1 Hz do 8 Hz [15]. Działanie przeciwbólowe polega na blokowaniu wyzwalania i przekazywania sygnałów bólowych poprzez 

nieinwazyjne drażnienie błon komórkowych i zakończeń nerwowych. Fala uderzeniowa ma szerokie zastosowanie w leczeniu bólu stawów obwodowych, bólu stawów kręgosłupa, w zapaleniach mięśniowych, w urazach sportowych, a także w różnych przewlekłych entezopatiach. Zabieg aplikuje się głowicą z użyciem żelu sprzęgającego, ustawiając parametry odpowiednie do wskazań i wrażliwości pacjenta. Zabiegi dobieramy indywidualnie zgodnie z protokołem zalecanym przez producenta z możliwością modyfikacji. Przeciwwskazaniami do zabiegu są choroby nowotworowe, zaburzenia krzepnięcia krwi, zakrzepica, ciąża, ostre stany zapalne, stany gorączkowe, polineuropatie, sterydoterapia, rozrusznik serca, implanty, endoprotezy ceramiczne, protezy cementowe, zaawansowana osteoporoza, ostre stany pourazowe, ostre stany zapalne, chrząstka wzrostowa u dzieci, polipy w miejscu zastosowania. Nie należy stosować na tkanki takie jak: oczy i ich okolice, mięsień sercowy, rdzeń kręgowy, gonady, nerki, wątroba, nie stosować na miejsca w okolicy dużych nerwów, naczyń, rdzenia kręgowego i głowy. 

TERAPIA SYGNAŁEM PULSACYJNYM PST 

Terapia PST − terapia sygnałem pulsacyjnym − jest nową metodą terapii leczenia schorzeń, w której wykorzystuje się zmienne sygnały podprogowe przesyłane przez pole elek- tromagnetyczne. Stosowanie ciągłych impulsów prostokątnych ze zmienną częstotliwością i intensywnością (10−20 Hz oraz 1−15 Gaussów) pobudza procesy regeneracyjne organizmu (również tkanki chrzęstnej) [16]. Metoda leczenia PST polega na wymuszeniu przemieszczenia dodatnich jonów wodorowych do naładowanej ujemnie macierzy pozakomórkowej, w rezultacie dochodzi do odtworzenia naturalnego pola magnetycznego otaczającego staw, które jest zaburzone prawie we wszystkich schorzeniach ortopedycznych. Terapia PST ma szerokie spektrum zastosowań w urazach, chorobach narządu ruchy, przeciążeniach oraz działa przeciwbólowo i regeneracyjnie, co stanowi uzupełnienie tradycyjnych metod leczenia. Dużym plusem tej metody jest możliwość wykonywania zabiegu u pacjentów z implantami metalowymi. Zaś jedynym przeciwwskazaniem jest choroba nowotworowa [16]. W dalszym ciągu trwają badania nad zastosowaniem i skutecznością terapii PST w leczeniu różnych schorzeń [17]. 

INDIBA − ACTIV THERAPY − IAT 

Jest to zabieg oparty na zastosowaniu przepływu elektrycznego prądu radiofrekwencyjnego o częstotliwości 448 kHz. Zabieg aparatem Indiba polega na użyciu dwóch elektrod − biernej i czynnej, które pokryte są substancją przepuszczającą prąd oraz dostarczaniu prądu wysokiej częstotliwości z różnym natężeniem zgodnie z odczuciami subiektywnymi pacjenta. 

W zależności od wskazań do zabiegu i indywidualnego podejścia do pacjenta może być użyta większa moc dawki, w rezultacie czego dojdzie do kontrolowanego, głębokiego przegrzania tkanek, ocenianego subiektywnie przez samego chorego. Istnieje również możliwość jednoczesnego prowadzenia odpowiedniej terapii manualnej. Metoda ta działa na poziomie komórkowym. Możliwość połączenia terapii manualnej z działaniem IAT czyni tę metodę pionierską. Zabieg ten ma szerokie spektrum zastosowania, w szczególności wskazany jest w terapii przeciwbólowej, obrzękach, urazach tkanek miękkich, urazach stawów i tkanek twardych a także w stanach zapalnych. Zabiegi z wykorzystaniem aparatu Indiba znajdują również zastosowanie w sporcie, kosmetologii, chirurgii estetycznej, urologii oraz ginekologii. W dalszym ciągu trwają badania nad innowacyjną metodą IAT, której zaletą jest minimalna liczba przeciwwskazań (ciąża i implanty elektroniczne) oraz możliwość wykonywania zabiegu nawet kilka razy w ciągu dnia [18−20]. Dyskusyjny jest brak umieszczenia chorób nowotworowych jako przeciwwskazań bezwzględnych do zastosowania Indiby wobec istoty stosowanej terapii – silnego przegrzania tkanek. 

BODYWAVE 

Jest to zabieg z wykorzystaniem pola elektrycznego wielkiej częstotliwości. Ta innowacyjna terapia od niedawna wykorzystywana jest w Polsce, a znana już w wielu krajach Europy, jak i Stanów Zjednoczonych. Aparat Skanlab 25 Bodywave został wyprodukowany w Norwegii i oparty jest na zastosowaniu prądu zmiennego wysokiej częstotliwości 1 MHz w celu wytworzenia pola elektrycznego pomiędzy płytkami kondensatora – jest to tak zwana metoda kondensatorowa. Głębszą indukcję uzyskujemy dzięki fali elektromagnetycznej o długości 300 m. Aparat Skanlab 25 Bodywave w porównaniu do urządzeń wykorzystywanych do klasycznych zabiegów diatermii, wykazuje cechy działania termicznego, które równomiernie oddziałuje na tkanki, co powoduje, że jest mniejsza możliwość przegrzania czy wręcz poparzenia pacjenta. Dzięki małej elektrodzie używanej do zabiegów miejsce zabiegowe jest ściśle określone, co ma duże znaczenie w przypadku klasycznego zabiegu diatermii, gdzie cały organizm osoby leczonej jest narażony na działanie pola elektromagnetycznego. Terapia z wykorzystaniem pola elektrycznego wielkiej częstotliwości prowadzi do przyspieszenia metabolizmu, zwiększenie przepływu krwi oraz stymulacji receptorów nerwowych skóry i tkanek, jak i wykazuje silne działanie przeciwbólowe. Wskazaniami do terapii są różnego pochodzenia stany bólowe, zapalenia w obrębie stawów, stany pourazowe, wzmożone napięcie mięśniowe, stany zwyrodnieniowe stawów i reumatyczne. Na podstawie przedstawionych badań można stwierdzić, że innowacyjna metoda terapii aparatem Skanlab 25 Bodywave jest efektywna w leczeniu zespołów bólowych różnego pochodzenia, daje szersze możliwości lecznicze oraz jest zabiegiem bezpieczniejszym od samej diatermii. Przeciwwskazaniami do zabiegów są: rozpoznana choroba nowotworowa, ostra gruźlica, zagrożenie krwawieniem w tkance mięśniowej, żołądka, brzucha, czynna artroza z silną enkapsulacją, osłabiona wrażliwość skóry, rozrusznik serca a także unikamy zabiegów w okolicy brzucha u kobiet w ciąży [21, 22]. 

MAGNETOLEDOTERAPIA 

Magnetoledoterpia jest to zabieg z zastosowaniem promieniowania optycznego z zakresu widzialnego oraz podczerwonego, które jest generowane przez wysokoenergetyczne diody LED oraz zmiennego pola magnetycznego niskiej częstotliwości mieszczącego się w przedziale od kilku do 3000 Hz, indukcja natomiast wynosi od 1 pT do 100 μT. Diody LED (Light Em- miting Diode), emitują promieniowanie świetlne, które charakteryzuje się monochromatycznością i niekoherentnością w zakresie światła czerwonego (R – red), podczerwonego (IR – infrared) i mieszanego (RIR). Ważnym elementem działania pól magnetycznych jest nasilenie wydzielania endogennych opiatów z grupy β-endorfin, które wykazują właściwości przeciwbólowe poprzez działanie w ośrodkowym układzie nerwowym. Zastosowanie obu terapii jednocześnie może skutkować działaniem synergistycznym, które jest korzystne przy chorobach układu kostno-stawowego oraz mięśniowo-nerwowego. Nowatorską metodą jest zastosowanie magnetoledoterapii w celu wprowadzenia środka leczniczego do miejsc chorobowo zmienionych − magnetoledoforeza. Terapia ta wykazuje szerokie spektrum wskazań do zabiegów: działanie przeciwbólowe, regeneracyjne, poprawiające krążenie obwodowe, antyspastyczne, a w końcu działanie zmniejszające deficyt i dług tlenowy. Poza tym ma szerokie zastosowanie w medycynie sportowej. Przeciwwskazania do terapii to: ciąża, choroba nowotworowa, gruźlica, nadczynność tarczycy, krwawienia z przewodu pokarmowego, ciężkie infekcje pochodzenia wirusowego, bakteryjnego i grzybiczego, obecność elektronicznych implantów, stany po przeszczepach narządów [23−29]. 

GŁĘBOKA STYMULACJA ELEKTROMAGNETYCZNA
Urządzenia przeznaczone do głębokiej stymulacji elektro- magnetycznej są aparatami, dzięki którym można uzyskać subiektywne odczucie intensywności przez pacjenta pod- czas terapii. Dzięki wysokiej indukcji działają głęboko penetrująco, przenikając przez tkaniny, tkanki czy kości, co pozwala na wnikliwe miejscowe aplikowanie terapii (do 10 cm). Indukcję magnetyczną, którą uzyskujemy jest rzędu 2,5 tesli przy częstotliwości pulsacyjnej symetrycznej dwu- fazowej 1−50 Hz. Zabieg polega na przyłożeniu w miejscu poddanym terapii głowicy zabiegowej, gdzie dochodzi do pobudzania tkanek organizmu w miarę penetracji tego pola w głąb organizmu, co powoduje stymulację komórek nerwowych, mięśni oraz naczyń krwionośnych. Urządzenia mają wgrane fabrycznie, gotowe programy do terapii lub można ustawić je manualnie według potrzeb. Wskazania do tego rodzaju terapii są obszerne, szczególnie polecana jest w zespołach bólowych kręgosłupa i stawów obwodowych, w zaburzeniach układu nerwowego (uszkodzenia nerwów obwodowych, w zaburzeniach układu mięśniowo-szkieletowego (zwyrodnienie stawów), w uroginekologii a także w rehabilitacji sportowej. Przeciwwskazaniami do zabiegów jest: podwyższona temperatura ciała, ciąża, nowotwory, niewydolność układu krążenia, rozrusznik serca, aparaty słuchowe, pompy insulinowe, pompy leków, implanty metalowe, np. proteza stawu biodrowego [30, 31]. 

KRIOSTYMULACJA 

Sam zabieg z zastosowaniem zimna nie jest nowoczesną metodą stosowaną w fizjoterapii, gdyż pierwsze udokumentowane wzmianki o zastosowaniu zimna, jako niezależnej metody leczenia pochodzą z Egiptu z około 2500 lat p.n.e. Egipcjanie wykorzystywali działanie zimna do leczenia urazów i stanów zapalnych. Niemniej, zastosowanie ekstremalnie niskich temperatur jest zdecydowanie nowoczesną terapią, szczególnie w przypadku aplikacji na całe ciało. Do zabiegu wykorzystuje się niskie temperatury, od -100°C do -160°C, w czasie 2−3 minut. Zimno działające na organizm funkcjonuje w dwóch fazach. W pierwszej fazie dzięki termoreceptorom następuje zwężenie naczyń w skórze i tkance podskórne (reakcja obronna przed utratą ciepła), w drugiej zaś fazie dochodzi do rozszerzenia naczyń krwionośnych i przekrwienia tkanek. Zabiegi z wykorzystaniem temperatur kriogenicznych wykazują wysoką skuteczność u pacjentów cierpiących na choroby zwyrodnieniowo-przeciążeniowe, a także autoimmunologiczne, powodując między innymi, zmniejszenie bólu, obniżenie napięcia mięśniowego i poprawę zakresu ruchomości stawów, a także wywierają pozytywny wpływ na układ hormonalny i odpornościowy oraz na stan psychiczny pacjenta. Głównymi wskazaniami do zabiegów są: zapalne choroby narządu ruchu (m.in. reumatoidalne zapalenie stawów, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa, dna moczanowa, zapalenie stawów towarzyszące łuszczycy), choroby zwyrodnieniowe stawów kręgosłupa, jak i stawów obwodowych, urazy stawów i tkanek miękkich, w tym kontuzje sportowe, zespoły przeciążeniowe narządu ruchu. Przeciwwskazaniami są: choroba nowotworowa, niektóre choroby układu krążenia: stan po zawale i inne ciężkie choroby serca, niewydolność krążenia, zaburzenia rytmu serca, przebyte zatory tętnicze, nieustabilizowane nadciśnienie tętnicze (wysokie wartości ciśnienia krwi), nadczynność i niewyrównana niedoczynność tarczycy, działanie niektórych leków, np.: neuroleptyków oraz alkoholu, uszkodzenia skóry, uczulenie na zimno, odmrożenia, ostre schorzenia dróg oddechowych, choroby nerek i pęcherza moczowego [32, 33]. 

PODSUMOWANIE 

Choroba zwyrodnieniowa jest chorobą cywilizacyjną do- tyczącą wszystkich stawów, lecz niektóre z nich są bardziej narażone na to schorzenie niż pozostałe, w szczególności stawy biodrowe, kolanowe oraz stawy kręgosłupa. Głównym problemem dla większości pacjentów są dolegliwości bólowe wynikające ze zmian patologicznych występujących w stawach, a także ograniczenie ruchomości oraz sztywność. Okresy dolegliwości bólowych przeplatają się z okresami, w których ból praktycznie nie występuje, co nie oznacza, że raz powstałe zmiany w układzie kostnym i mięśniowym ulegają cofnięciu. Wielu chorych unika ruchu oraz ćwiczeń ze względu na problem bólowy, nie zdając sobie sprawy, że przy dłuższym bezruchu mięśnie mają tendencję do wiotczenia i zaniku, a proces zwyrodnieniowy postępuje wskutek zaburzeń trofiki związanych z hipokinezją. Tak jak wspomniano wcześniej, podstawowym problemem klinicznym, z którym pacjenci nie mogą sobie poradzić jest ból, który jest pierwszym sygnałem ostrzegawczym dla organizmu. W pierwszej kolejności pacjenci sięgają po łatwo dostępne środki przeciwbólowe. W późniejszym okresie, gdy leki przeciwbólowe przestają działać, zaczynają szukać pomocy gdzie indziej, trafiając na rehabilitację. Właściwie dobrane zabiegi fizykoterapeutyczne mogą skutecznie zmniejszyć dolegliwości bólowe wynikające z zaawansowanej choroby zwyrodnieniowej i przygotować zmienione chorobowo tkanki do ćwiczeń. Wielu producentów urządzeń do fizykoterapii nieustająco podejmuje próby szukania prekursorskich metod zwalczania bólu, z pozytywnymi skutkami. Wszystkie zabiegi wymienione w pracy mogą być stosowane jako metoda alternatywna do leczenia farmakologicznego niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi w bólu doraźnym, jak i przewlekłym. Leczenie pacjentów z OA powinno być dostosowane indywidualnie do potrzeb pacjenta, wykorzystując w pierwszej kolejności metody nie- farmakologiczne. Nie należy o tym zapominać, że również ważnym elementem leczenia jest edukacja terapeutyczna pacjenta. Może to zaowocować wcześniejszym zgłaszaniem się do specjalisty − rehabilitanta, co spowoduje mniejsze narastanie zmian zwyrodnieniowych i opóźni lub nie dopuści do powstania trwałej niepełnosprawności. 

PIŚMIENNICTWO 

1. Sierakowski S. Choroba zwyrodnieniowa stawów na progu XXI wieku. Nowa Medycyna 2002;9(2):2−3. 

2. Klimiuk P, Kuryliszyn-Moskal A. Choroba zwyrodnieniowa stawów. Reumotologia 2016;Supl. 1:111–113. 

3. Leszczyński P, Pawlak-Buś K. Choroba zwyrodnieniowa stawów – epidemia XXI wieku. Farm Wsp 2008;1:79–87. 

4. Jędrzejczyk M, Ciebiada M, Stefańczyk L. Współczesna diagnostyka obrazowa choroby zwyrodnieniowej stawów. Geriatria 2011;5:155−161. 

5. Morehead K, Sack EK. Choroba zwyrodnieniowa stawów. Med Dypl 2004;13:89−93.
6. Andruszkiewicz A, Wróbel B, Marzec A et al. Strategie radzenia sobie z bólem u pacjentów ze zmianami zwyrodnieniowymi stawu biodrowego. Probl Piel 2008;16(3):237−240.
7. Nuki G. Osteoarthritis: a problem of joint failure. Z Rheumatol 1999;58(3):142.
8. Mika A, Polak P. Zastosowanie terapii energotonowej w rehabilitacji pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów biodrowych. Fizjot Pol 2007;7(4):401−408.
9. Nowakowska I, Szymańska J, Witkoś J et al. Wpływ terapii energotonowej na mikrokrążenie obwodowe kończyn dolnych. Fizjoterapia 2009;17(4):10–18.
10. Amin S, Baker K, Niu J et al. Quadriceps strength and the risk of cartilage loss and symptom progression in knee osteoarthritis. Arthritis Rheum 2009;60:189–198.
11. Ham O, Lee CY, Kim R et al. Therapeutic potential of differentiated mesenchymal stem cells for treatment of osteoarthritis. Int J Mol Sci 2015;16:14961–14978.
12. Zhang W, Nuki G, Moskowitz RW. et al. OARSI recommendations for the management of hip and knee osteoarthritis: part III: Changes in evidence following systematic cumulative update of research published through January 2009. Osteoarthr Cart 2010; 18: 476-99. 

13. Soni A, Kiran A, Hart D.J. et al.: Prevalence of reported knee pain over twelve years in a communitybased cohort. Arthritis Rheum 2012; 64: 1145-52. 

14. Bach Ch, Buchholz N.: Shock Wave Lithotripsy for Renal and Ureteric Stones. Eur Urol 2011;10(Suppl):423−432. 

15. Hojan-Jezierska D, Cieślik B. Wykorzystanie piezoelektrycznej fali uderzeniowej w fizykoterapii. Now Lek 2010;79(3):245–248. 

16. Kamelska A. Zastosowanie nowych metod fizykalnych w przewlekłych zespołach bólowych kręgosłupa. Acta Balneol 2013;55(1/131):36−41. 

17. Weintrauba M, Coleb P. Pulsed magnetic field therapy in refractory carpal tunnel syndrome: Electrodiagnostic parameters – pilot study. JBack Musculoskelet Rehabilit 2005;18:79–83. 

18. Colo A, Eaglestone M. The benefits of deep heat. Ultrasound andElectromagnetic Diathermy. Physic Sportsmed 1994;22:77–88. 

19. Ganzit G, Stefanini L, Stesina G. Metodiche nel tratamento della patologia musculoartcolaredell ́atleta: laTECARTERAPIA. Med Sport2000;53(4):361−367. 

20. The Roland-Morris Disability Questionnaire and the Oswestry DisabilityQuestionnaire. Spine 2000;25:3115−3124. 

21. Rodahl K, Froseth H. The effect of treatment with the Skanlab 25 Bodywaveon the elbow (the lateral epicondyle). Fisioterapeuten 1994;12:21−24. 

22. Boener E, Ratajczyk B. Skanlab 25 Bodywave – nowa metoda terapii polem elektrycznym wysokiej częstotliwości. Acta Bio-Optic InformMed, Inż Biomed 2000;6(1−2):47–49. 

23. Cieślar G, Rozmus-Kuczia I, Łatka U et al. Ocena przydatnościklinicznej zestawu Viofor JPS System Magnetic & Light Therapy do magnetostymulacji skojarzonej z energią światła w leczeniu zmian zwyrodnieniowych i zapalnych stawów kończyn. Acta Bio-Optic Inform Med 2004;10:101−118. 

24. Krukowska J, Woldańska-Okońska M, Jankowska K et al. Ocena skuteczności przeciwbólowej magnetoledoterapii u chorych z zespołami bólowymi kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego. Wiad Lek 2010;63;4:265−275. 

25. Pasek J, Mucha R, Sieroń A. Magnetostymulacja – nowoczesna forma terapii w medycynie i rehabilitacji. Fizjoterapia 2006;14(4):3−8.
26. Jankowska K, Delewska A, Klimkiewicz R, Kubsik A, Woldańska-Okońska M. Zastosowanie terapeutycznych systemów transdermalnych w terapii fizykalnej. Pol Merk Lek 2013;35(207):175−178
27. Woldańska-Okońska M, Czernicki J, Miecznik A, Pawlak H, Pingot M. Ocena skuteczności magnetoforezy z ketoprofenu w podwójnie ślepej próbie u chorych ze zmianami zwyrodnieniowymi stawów kolanowych. Post Reh; 2006:20(3). 

28. Krukowska J, Jankowska K, Czernicki J, Kwiecień-Czerwieniec I, Woldańska-Okońska M. Ocena skuteczności przeciwbólowej magnetoledoterapii u chorych z zespołami bólowymi kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego. Wiad Lek. 2010;63(4):265−275. 

29. Sieroń A, Cieślar G, Stanek A. Pola magnetyczne i światło w medycynie i fizjoterapii. Bielsko-Biała: Alfa medica press, 2013 

30. [http://www.btlnet.pl/us/fizjoterapia/salus-talent/ 3.11.2016 r.]
31. [http://www.ronomed.com.pl/fizykoterapia/category/gleboka- stymulacja elektromagnetyczna.html 3.11.2016 r.]
32. Studnicki R, Dymek K, Komorowski M, Hansdorfer-Korzon R. Krioterapia jako środek zmniejszający ból u pacjentów ze zwyrodnieniem stawu biodrowego Ann Acad Med Gedan. 2013;43:109−114.
33. Daniszewska P, Kroc A, Barocha M, Kikowski Ł. Ocena leczniczego oddziaływania krioterapii ogólnoustrojowej u chorych z zespołem bólowym kręgosłupa szyjnego. Acta Balneol 2014, 56(2/136):100−105.