Streszczenie 

Wstęp. Współczesny sport wymaga zupełnie innego podejścia do oceny stanu zdrowia zawodnika oraz form regeneracji organizmu po wysiłku fizycznym. Celem pracy była analiza stopnia relaksacji kobiet trenujących piłkę nożną po zastosowaniu masażu okolicy głowy. 

Materiał i metody. Grupa badana – 17 młodych zawodniczek poddanych masażowi relaksacyjnemu. Grupa kontrolna – 17 nietrenujących młodych kobiet, studentek Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu. Obie grupy poddane zostały pomiarowi elektroprzewodności 24 punktów pomiarowych. 

Wyniki. Odnotowano nieistotne różnice średnich wartości pomiarowych między grupami w badaniu początkowym oraz istotne statystycznie obniżenie średnich wartości pomiarowych po zabiegu masażu. Uzyskane wyniki wskazują na obniżenie napięcia systemu nerwowego. 

Wnioski Masaże relaksacyjne mogą być skuteczną metodą zapobiegania skutkom przewlekłego naruszenia równowagi w systemie nerwowym u sportowców. 

Wstęp 

Współczesny zawodnik Sportowiec osobą która, by osiągnąć sukces, musi całkowicie poświęcić się swojej profesji. Współczesny sport związany jest z dużymi obciążeniami treningowymi i startowymi, kontuzjami i urazami oraz problemami z przywracaniem równowagi w sferze psychofizycznej. Jednym ze sposobów likwidowania przeciążeń które powstają podczas treningów i startów w zawodach jest masaż sportowy. Głównym celem tego masażu jest rewitalizacja funkcji organizmu. Masaż sportowy może skutecznie zmniejszać napięcia mięśniowe, likwidować przykurcze mięśni, usprawniać odprowadzanie produktów końcowych przemiany materii, zapobiegać przeciążeniom. Masaż sportowy jest najbardziej skuteczny w połączeniu z innymi metodami restytucji powysiłkowej. Naukowcy zwracają uwagę na konieczność standaryzacji metodyki zabiegów masażu sportowego dla lepszej oceny skuteczności i warunków jego działania [1,2]. Warto podkreślić, że współczesne strategie nauczania wzorców ruchowych czy rewitalizacja funkcji organizmu sportowca poszerzyły się o zupełnie nowe metody. Coraz częściej stosuje się w sporcie treningi relaksowo-koncentrujące czy świadomości ciała oparte na przesłankach holistycznych [3,4]. 

Celem pracy była ocena wpływu jednorazowego masażu relaksacyjnego owłosionej części głowy, szyi oraz górnej części tułowia w grupie piłkarek nożnych na autonomiczny system nerwowy, w porównaniu z nietrenującą grupą kontrolną. 

Materiał i metody 

Materiał 

Badania wykonano w grupie 17 piłkarek nożnych klubu sportowego AZS AWF Wrocław (wiek 17-25 lat, x=18 lat, SD=0,9). Grupę kontrolną stanowiło 17 kobiet nietrenujących sport (wiek 21-25 lat, x=23 lata, SD=2,2), studentek AWF we Wrocławiu. W grupie badanej wykonano masaż relaksacyjny oraz pomiary aktywności elektrodermalnej (electrodermal activity – EDA) przed i po zabiegu. W grupie kontrolnej wykonano jedynie dwukrotny pomiar EDA. Zawodniczki w dniu badania były w okresie przygotowawczym cyklu treningowego. Wszystkie uczestniczki badań wyraziły pisemną zgodę na udział w eksperymencie oraz na przetwarzanie danych osobowych. Na podstawie wywiadu ustnego ustalono kryteria włączenia i wyłączenia kobiet z eksperymentu. Kryteria włączenia do grup badanych: 

–  w przypadku zawodniczek, musiały one czynnie uczestniczyć w treningach oraz spotkaniach sparingowych, 

–  wypoczynek nocny w dniu poprzedzającym badanie co najmniej 7 godzin, 

–  brak obrzęków, wylewów krwawych bądź uszkodzeń elementów czynnego narządu ruchu w punktach pomiarowych,

Kryteria wykluczenia z grup badanych: 

–  osłabienie lub wyczerpanie po przebytych infekcjach wirusowych lub bakteryjnych, 

–  podwyższona temperatura ciała (powyżej 37 stop- ni C), 

–  naruszenie ciągłości skóry w miejscach pomiarowych lub masowanych partiach ciała, 

–  stany zapalne różnego pochodzenia, zmiany ropne i alergiczne oraz wszelkie zmiany dermatologiczne okolic masowanych, 

–  objawy dużego zmęczenia organizmu osoby badanej w dniu badania na skutek np. niewyspania, dużych obciążeń psychofizycznych w dniu poprzedzającym badanie. 

Metody 

Masaż relaksacyjny

Masaż relaksacyjny w grupie badanej trwał 45 minut i był przeprowadzany przez autorów pracy w pozycji leżenia tyłem na łóżku do masażu. Ręce masowanych kobiet ułożone były wzdłuż tułowia. Pod stawy kolanowe podkładano wałek. Głowa znajdowała się na skraju łóżka do masażu. Temperatura pomieszczenia wynosiła każdorazowo około 22 stopnie C. Podczas masażu kobiety były przykryte kocem i ręcznikiem od okolicy klatki piersiowej do stóp. Cała głowa, szyja, barki, dekolt oraz ramiona były odkryte. Masażysta siedział na krześle od strony głowy osoby masowanej. Do zabiegu masażu używano oliwki na bazie oleju kokosowego oraz olejku eterycznego z eukaliptusa firmy Vivasan. Masaż relaksacyjny wykonywany był przy przyciemnionym świetle, świecach oraz muzyce relaksacyjnej. Masaż relaksacyjny przebiegał w następującej kolejności: 

a)  opuszki palców umieszczano pod okolicę potylicy na 2 minuty, 

b)  głaskanie: ruchem okrężnym barków, ramion rozstawionymi paliczkami, opuszkami palców ruchem jednoczesnym po obu stronach kręgosłupa szyjnego, zgiętym paliczkiem drugiego palca, ruchem podłużnym, zgiętymi paliczkami obu rąk, ruchem podłużnym, szczypcowe części szyjnej kręgosłupa, 

c)  rozcieranie okolicy kręgosłupa szyjnego: opuszkami palców (2 i 3 paliczek) wzdłuż kręgosłupa szyjnego, zgiętymi paliczkami ruchem poprzecznym, spiralnym i okrężnym, 

d)  ugniatanie okolicy kręgosłupa szyjnego: szczypcowe palcami obu dłoni i opuszkami palców, nasadą dłoni, kłębami obu dłoni; 

e)  techniki rozluźniające: ucisk naprzemienny palcami w okolicy podpotylicznej, rozciąganie okolicy podpotylicznej opuszkami palców, nacisk opuszkami palców na wyrostki poprzeczne kręgów, ucisk okolicy podpotylicznej z jednoczesnym ruchem głowy w bok i skrętem twarzy, rozciąganie okolicy podpotylicznej chwytem szczypcowym, ruchy okrężne głowy, rozciąganie kręgosłupa szyjnego chwytem za brodę, rozluźnianie czepca ścięgnistego. 

W celu wzmocnienia efektu relaksacyjnego przeprowadzonego masażu użyto na koniec zabiegu dzwonki Koshi (brzmienie – żywioł ziemia). Są to wysokiej jakości instrumenty muzyczne służące do relaksacji ciała. Konstrukcja dzwonków składa się z ośmiu metalowych pręcików przymocowanych do obręczy u podstawy tuby rezonującej. Dzięki precyzyjnemu dostrojeniu każdego pręcika otrzymuje się grę czystych tonów. Tuba rezonująca wykonana jest z bambusa impregnowanego naturalnym olejem. 

Pomiar aktywności elektrodermalnej
Badanie aktywności elektrodermalnej (EDA) przeprowadzono wielofunkcyjnym urządzeniem Ryodoraku firmy Kolmio – Kiełkowscy. Pomiary wykonano zgodnie z instrukcją podaną przez producenta [5]. Dokonano pomiaru elektroprzewodności w 24 punktach zlokalizowanych na dłoniach i stopach powiązanych ze szlakami meridianowymi płuc (P9), osierdzia (O7), serca (S7), jelita cienkiego (Jc5), potrójnego ogrzewacza (Po4), jelita grubego (Jg5), śledziony-trzustki (Śt3), wątroby (W3), nerek (N5), pęcherza moczowego (Pm65), pęcherzyka żółciowego (Pż40), żołądka (Ż42). 

Analiza statystyczna danych
Opis statystyczny rozkładu wyników pomiarowych obejmował wyznaczenie wartości średniej oraz odchylenia standardowego. Analizowane dane stanowiły wartości średnie z pomiarów wykonanych dwukrotnie. Porównanie wyników w grupie badanej i kontrolnej przeprowadzono stosując test t-Studenta dla prób niezależnych. Istotność zmian wartości średnich przewodnictwa skóry związanych z zastosowanym masażem oceniano stosując test t-Studenta dla prób zależnych. Wyniki standaryzowano uwzględniając wartość średnią i odchylenie standardowe w grupie badanej. Istotność statystyczną wyznaczano uwzględniając krytyczny próg p<0,05. Wszystkie obliczenia wykonano posługując się pakietem STATISTICA 12 firmy SratSoft. 

Wyniki 

Średnie wartości pomiarowe (1 i 2 pomiar łącznie) w grupie badanej wynosiły, przed masażem 61, po masażu – 55,2. W grupie kontrolnej średnia z dwóch pomiarów wynosiła 52,2. Odnotowano brak różnic po- między kolejnymi, powtarzanymi pomiarami zarówno w grupie badanej jak i kontrolnej. 

Szczegółowa analiza 24 punktów pomiarowych wykazała istotne różnice pomiędzy grupą badaną i kontrolną w badaniu początkowym. Różnice te dotyczyły wyłącznie punktów zlokalizowanych na stopach: stopa lewa – punkt 2 (meridian wątroby), punkt 4 (meridian pęcherza moczowego), punkt 5 (meridian pęcherzyka żółciowego), punkt 6 (meridian żołądka) oraz stopa prawa – punkt 2 (meridian wątroby), punkt 5 (meridian pęcherzyka żółciowego). 

Analiza wpływu masażu w grupie badanej w pomiarze EDA wykazała, że uśredniony wynik z pomiaru wszystkich punktów przed masażem różni się istotnie od wyników pomiaru po masażu. Średnie wyniki pomiarów po masażu w większości punktów były niższe od średnich wyników przed masażem. Nie wszystkie zmiany średnich wyników po masażu były jednak statystycznie istotne, jednak rozkłady wyników łącznych (średnia) z wyników w 24 punktach pomiarowych) różniły się istotnie (p=0,012<0,05). 

Dyskusja 

Dynamiczny rozwój sportu, dążenie do sukcesu, przekłada się na nauki medyczne, które starają się sprostać wymaganiom zawodników i trenerów oraz oczekiwaniom kibiców. Bardzo ważną rolę we współczesnej medycynie sportu pełni przygotowanie organizmu zawodnika do wykorzystywania istniejących potencjałów, eliminowanie efektów zmęczenia i przeciążeń zwłaszcza o charakterze przewlekłym [6]. W dzisiejszych czasach sport wyraźnie odciął się od swoich pierwotnych idei, racjonalności czy zdrowia. Od sportowca wymaga się ciężkiej pracy, często na gra- nicy przeciążeń fizycznych i psychicznych. Pojawiają się więc nowe problemy, które wymagają zupełnie innego podejścia do oceny stanu zdrowia zawodników oraz form jego regeneracji po wysiłku. W przedstawionej pracy analizowano wpływ masażu relaksacyjnego na system nerwowy zawodniczek piłki nożnej. W literaturze naukowej coraz częściej dostępne są artykuły, które identyfikują najnowsze problemy występujące w grupie zawodników piłki nożnej. Kasprzak dokonał oceny sposobu żywienia, stanu odżywienia oraz wydatku energetycznego młodzieży uprawiającej piłkę nożną. Z analiz tych wynika, że wartość energetyczna dziennych posiłków jest zbyt niska w stosunku do zapotrzebowania [7]. W innych badaniach oceniano sposób żywienia i nawyki żywieniowe młodych mężczyzn uprawiających piłkę nożną. Spożycie białka prawie dwukrotnie przekraczało bezpieczny poziom jego spożycia, natomiast dawka tłuszczów i węglowodanów była mniejsza od zalecanej. Wszyscy piłkarze mieli niedobory wapnia, żelaza, witaminy A oraz przekraczali normy spożycia sodu, potasu, witaminy C, E, PP oraz witamin z grupy B [8]. Duże obciążenia treningowe i startowe, zła dieta, kontuzje i urazy oraz brak właściwego odpoczynku i wiedzy tym zakresie mogą być przyczyną poważnych problemów zdrowotnych u sportowców, zwiększając też ryzyko wystąpienia chorób cywilizacyjnych. Już ponad 20 lat temu alarmowano, że długotrwale utrzymujące się zmęczenie może być wczesnym objawem wielu chorób m.in.: niedokrwistości, zaburzeń autoimmunologicznych i neurologicznych, zaburzeń depresyjnych, infekcji, nowotworów, czy chorób tarczycy [9]. Obecnie coraz częściej zwraca się uwagę na to, że sportowców dotyka problem zaburzeń depresyjnych [10,11] narażeni są też na różnego rodzaju nowotwory [12,13,14] w tym nowotwory skóry u tych którzy trenują i startują na świeżym powietrzu [15,16,17,18]. Podkreśla się że problemy te są narastające, choć wciąż niedostatecznie badane. Stosowanie technik relaksowo-koncentrujących może być jedną z metod zapobiegania tego rodzaju negatywnym zjawiskom. W przeprowadzonych przez autorów badaniach odnotowano istotny wpływ masażu na stan relaksacji organizmu zawodniczek piłki nożnej. Masaż relaksacyjny wpłynął na osiągnięcie stanu relaksacji w organizmie, poprzez obniżenie aktywności części współczulnej autonomicznego układu nerwowego. Aby skutecznie analizować efekty zabiegów relaksacyjnych należy zastosować metody, które badają efekty subtelnych oddziaływań na organizm. Jedną z takich metod pomiarowych jest, zastosowana w badaniach, analiza EDA. Z prowadzonych dotychczas eksperymentów wiadomo, że wykrycie punktów o zmienionej elektroprzewodności może świadczyć o naruszeniu homeostazy ustroju, pozwala to też na identyfikację zaawansowania procesu chorobowego. Jak podaje Żytkowski podczas prób regulacji funkcji wegetatywnego układu nerwowego dostrzec można efekty dla całości organizmu dzięki powiazaniu punktów akupunkturowych z nerwami współczulnymi [19]. Metody badań oparte na pomiarze EDA nie są w sporcie zbyt często stosowane. Dostępne są jednak badania zawodników uprawiających taekwondo. Z analiz tych wynika że jednorazowy trening taekwon- do wpływa na zwiększenie elektrodermalnej przewodności punktów pomiarowych Ryodoraku. Powysiłko- we pobudzenie organizmu, które nie jest tonizowane metodami odnowy biologicznej, zwiększa ryzyko nadmiernego zużycia organizmu, co wydaje się istotnym problemem w działalności sportowej [20]. Podobne wyniki uzyskano w niniejszej pracy. Grupa zawodniczek piłki nożnej charakteryzowała się podwyższonymi, średnimi wartościami pomiarowymi w stosunku do osób z grupy kontrolnej co wskazuje na nadmierne pobudzenie części współczulnej autonomicznego układu nerwowego. Warto zaznaczyć, że badane piłkarki były podczas wykonywanych badań w intensywnym okresie przygotowania do sezonu. Piłka nożna jest grą zespołową cechującą się dużą acyklicznością i nieoczekiwanymi zmianami tempa co powoduje duże wydatki energetyczne. Analiza pomiaru EDA na stopach wykazała istotne różnice między grupą badaną i kontrolną. Większe pobudzenie punktów pomiarowych na stopach u piłkarek nożnych w stosunku do grupy kontrolnej mogło wynikać ze specyfiki dyscypliny, związanej z intensywnym używaniem kończyn dolnych podczas gry w piłkę. 

Wnioski 

Jednym z największych problemów współczesnego sportu wydaje się być problem naruszania harmonii w dużych systemach organizmu. W przypadku systemu nerwowego charakterystyczna jest u sportowców nadmierna aktywność części współczulnej autonomicznego układu nerwowego. Brak prawidłowo prowadzonych działań z zakresu metod regeneracji organizmu sportowca może skutkować takimi problemami jak przedwczesne zużycie organizmu, zwiększone ryzyko powstawania chorób z autoagresji czy stanów depresyjnych. Masaż relaksacyjny, jak pokazały przedstawione badania, może być skutecznym środkiem zapobiegającym występowaniu tego rodzaju problemów u sportowców. 

Piśmiennictwo

1. Standley RA, Miller, Michael G, Binkley H. Massage’s effect on injury, recovery, and performance: a review of techniques and treatment parameters. Strength and Conditioning Journal 2010; 32(2): 64-7. 
2. Best TM, Hunter R, Wilcox A, Haq F. Effectiveness of Sports Massage for Recovery of Skeletal Muscle From Strenuous Exercise. Clin J Sport Med 2008; 18: 446-60. 
3. Polsgrove MJ. A holistic approach to movement education in sport and fitness: a systems based model. J Bodyw Mov Ther 2012; 16(1): 36-41. 
4. Brummitt J. The role of massage in sports performance and rehabilitation: current evidence and future direction. N Am J Sports Phys Ther 2008; 3(1): 7-21. 
5. Kiełkowski M. Instrukcja obsługi Kolmio Ryodoraku – aparat do diagnozy i terapii metodą Ryodoraku. Gdańsk: Kolmio Kiełkowscy; 2007. 
6. Magiera L, Walaszek R. Masaż sportowy z elementami odnowy biologicznej. Kraków: Biosport; 2007. 
7. Kasprzak Z. Próba oceny sposobu żywienia, stanu odżywienia oraz wydatku energetycznego młodzieży uprawiającej piłkę nożną. Medycyna Sportowa 2007; Suppl.1: 31. 
8. Lange E, Tymolewska–Niebuda B, Szydłowska-Krusiec J. Ocena sposobu żywienia mężczyzn uprawiających piłkę nożną. Medycyna Sportowa 2007; Suppl.1: 34. 
9. Peters D, Lewis P, Chaitow L, Watson C. Przewlekłe zmęczenie. Rehabilitacja 1997; 1(3): 101-8. 
10. Wolanin A, Gross M, Hong E. Depresion in athletes prevalence and risk factors. Current Sports Medicine Reports 2015; 14(1): 56-60. 
11. Simon M, Purcell R, De Silva S, Mawren D, McGorry P, Parker AG. The mental health of elite athletes: a narrative systematic review. Sports Med 2016; 46(9): 1333-53. 
12. Robsahm TE. Cancer risk in Norwegian elite athletes performing. Cancer Causes and Control 2010; 21: 1711-9. 
13. Meczekalski B, Katulski K, Czyżyk A, Podfigórna-Stopa A. Health in older women athletes. Maturitas 2014; 79(4): 357-61. Grand slam on cancer. J Lesbian Stud 2014; 18(1):7-12. 
14. Kruk J, Czerniak U. Physical activity and its relation to cancer risk: updating the evidence. Asian Pacific Journal of Cancer Prevention 2013; 14(7): 3993-4003. 
15. Hobbs C, et al. Skin cancer knowledge, attitudes, and behaviors in collegiate athletes. J Skin Cancer 2014; 248198. 

     16. Harrison SC, Bergfeld WF. Ultraviolet light and skin cancer in athletes. Sport Health 2009; 1(4): 335-40. 

     17. Moehrle M. Outdoor sports and skin cancer. Clin Dermatol 2008; 26(1): 12-5. 

     18.Cazzaniga, et al. Ultraviolet radiation protection and skin cancer awareness in recreational athletes: a survey among participants in a running event Sebastian Christopha. Swiss Med Wkly 2016; 146: 14297. 

19. Żytkowski A, Chmielewski H, Wrodycka B. Interpretation of the results of physiotherapy for low back pain based on the Ryodoraku electrodermal measurements. Fizjoterapia Polska 2007; 4: 392-404. 
20. Szczuka E, Tomaszewski W, Szafraniec R, Postawa A. Electrodermal activity of the skin assessed Rusing Ryodoraku matod after a single training session in taekwondo competitors. Journal of Combat Sports and Martial Arts 2012; 2: 79-85.