Streszczenie 

Optymiści mają bardziej pozytywną reakcję na interwencje medyczne oraz zachowania promujące zdrowie, a jeżeli dochodzi do choroby, to bardziej wytrwale stosują się do rad lekarzy, realizując wzory behawioralne służące poprawie zdrowia. Celem eksperymentu było zbadanie, czy u pacjentów o optymistycznym stylu wyjaśniania w większym stopniu obniży się lęk po zastosowaniu zabiegów: masażu ogólnoustrojowego (eksperyment I) oraz masażu miejscowego (eksperyment II). Przeprowadzono łącznie dwa niezależne eksperymenty, w których wzięło udział 57 osób z dolegliwościami bólowymi w wyniku zaburzeń czynnościowych narządu ruchu. W eksperymencie I wzięło udział 30 pacjentów w przedziale wiekowym 35–65 lat (M= 54,6; SD=8,94). W eksperymencie II natomiast 27 pacjentów w przedziale wiekowym 23–69 lat (M=42,65;SD=13,4). W badaniu wykorzystano dwa kwestionariusze: Kwestionariusz Stylu Atrybucyjnego (ASQ) oraz Kwestionariusz STAI. W przeprowadzonych badaniach wykazano, iż poziom lęku jako stanu u optymistów obniża się zarówno po zastosowaniu masażu ogólnoustrojowego, jak i po zastosowaniu jednorazowej terapii docelowej. Stwierdzono także, że optymizm zależny jest od płci i wieku respondentów. Badania pokazują, że docelowo warto skupić się na psychoterapii pozytywnej zmieniającej osoby z pesymistów w optymistów. Jednocześnie autorzy pracy zastrzegają, że skuteczność psychoterapii musi zostać zweryfikowana przez obiektywne badania kliniczne.

 

Wstęp 

Nauka i sztuka stosowania masażu i technik mu komplementarnych w celu zapewnienia osobie zdrowia i dobrego samopoczucia znana jest od starożytności i w dalszym ciągu jest rozwijana (Benjamin i in., 1996). Współcześnie, w związku z potwierdzeniem skuteczności metod traktujących człowieka jako psychosomatyczną całość, coraz częściej postrzegana jest jako integralna część holistycznego modelu zdrowia (Cohen i in., 2007; Rakowski, 2001; Święcicki, 2001). Techniki stosowane w różnych formach pracy z ciałem doskonale sprawdzają się w przypadku występowania nierównowagi statycznej i dynamicznej w obrębie narządu ruchu spowodowanej na przykład nadmiernymi obciążeniami, nieprawidłową postawą, zaburzeniami dynamicznej kontroli nerwowo-mięśniowej, stresem emocjonalnym, czy też błędnymi wzorcami ruchu (Rakowski, 2002; Marszałek, 2004). Korzyści płynące z zastosowania właściwie i metodycznie dobranych technik sprężystego odkształcania tkanek, często też dodatkowo wzbogaconych o zintegrowane techniki energii mięśniowej, w tym na przykład poizometryczną relaksację, reciplokalną inhibicję, pulsacyjną technikę energii mięśniowej, zaobserwować można nie tylko w sferze somatycznej, fizjologicznej, neurologicznej, ale również psychologicznej (Chiatow i in., 2011a,b). Podkreślenia wymaga fakt, że kilkunastominutowe rozluźnienie pozwala między innymi na zmniejszenie fizjologicznego pobudzenia i lęku (Guszkowska, 2012 za: Votava, 1988), poprawę biologicznej i psychicznej sprawności mózgu (częstotliwość fal alfa zwiększa się w porównaniu do stanu czuwania), wzrost poziomu koherencji aktywności elektrycznej obydwóch półkul mózgowych, obniżenie stężenia kortyzolu we krwi, obniżenie poziomu negatywnych stanów emocjonalnych, a w zakresie cech osobowościowych zmniejszenie niepokoju, lęku, nerwowości, wzrost samokontroli, satysfakcji z życia, wzrost poziomu energii życiowej, niezależności oraz zgodności między ja realnym i idealnym (Guszkowska, 2012). W sferze emocjonalnej powyższe efekty można zaobserwować już po jednorazowej interwencji terapeutycznej (efekt ostry). Faktowi temu może sprzyjać optymistyczny styl wyjaśniania.

Wiele badań wskazuje na to, iż optymiści mają bardziej pozytywną reakcję na interwencje medyczne oraz zachowania promujące zdrowie (Carr, 2004 za: Peterson, 2000; Snyder, 2000; Taylor i in., 2000). Charakteryzują się zdrowszym stylem życia, a jeżeli dochodzi do choroby, to bardziej wytrwale stosują się do zaleceń lekarzy, realizując wzory behawioralne służące poprawie zdrowia (Carr, 2004 za: Peterson i in., 1988), wykorzystując korzystniejsze strategie radzenia sobie, polegające na akceptacji choroby i koncentracji na powrocie do zdrowia poprzez stosowanie szerokiego zakresu zachowań prozdrowotnych (Schou i in., 2005; Jiang i in., 2012; Hartl i in., 2010; Kostka i in., 2010). Jedną z możliwych metod badania poziomu optymizmu jest kwestionariusz Attributional Style Questionnaire, autorstwa Seligmana i in. (1984) pozwalający określić styl atrybucji badanych, a więc jak reagują oni na sytuacje związane z powodzeniem lub niepowodzeniem. Styl atrybucji został wprowadzony do psychologii przez Weinera (1985) i wykorzystany jako podstawa teoretyczna testu Seligmana. W psychologii istnieją dwa podejścia do badania optymizmu, które bazują na odmiennych koncepcjach (Carr, 2004 za: Peterson, 2000). Pierwsza z nich, będąca koncepcją Scheier’a i Carver’a (1985), traktuje optymizm jako cechę osobowości oznaczającą ogólne optymistyczne oczekiwanie. Drugie podejście, którego autorem jest Seligman, interpretuje optymizm właśnie jako styl atrybucji tożsamy ze stylem wyjaśniania. Optymiści, według Seligmana, wyjaśniają niepowodzenia, a więc negatywne wydarzenia bądź przeżycia, przypisując je niestabilnym, zewnętrznym, konkretnym czynnikom, takim jak na przykład niesprzyjające okoliczności.

Natomiast osoby pesymistyczne będą wyjaśniały nieprzyjemne, negatywne wydarzenia oraz przeżycia, przypisując je wewnętrznym czynnikom, stabilnym i ogólnym, jak na przykład niskie własne kompetencje, brak talentu. Tak więc na przykład optymistyczny pacjent, w sytuacji, kiedy doskwierają mu dolegliwości, powie, że nic nie trwa wiecznie i sytuacja się w końcu zmieni i zabiegi przyniosą zamierzony efekt, koncentrując się na tych aspektach ciała, które są zdrowe. Pesymista natomiast w sytuacji negatywnych przeżyć powie, że to jego tylko i wyłącznie wina, że cierpi i że sytuacja się nie zmieni i pewnie zabiegi nie pomogą, bo sytuacja jest beznadziejna. Na tym przykładzie widać, że optymiści są zdrowsi i mają lepiej pracujący układ odpornościowy. Pesymiści mają wyższy poziom lęku, gorzej radząc sobie ze stresem, stosując mniej efektywne strategie radzenia sobie, w przeciwieństwie do optymistów, którzy stosują strategie radzenia sobie takie jak na przykład przewartościowanie i rozwiązywanie problemów, które traktują jako wyzwania (Carr, 2004 za: Peterson i in., 1988). W dwóch przedstawionych poniżej w pracy eksperymentach zbadano styl wyjaśniania pacjentów cierpiących na dolegliwości bólowe narządu ruchu. Eksperymenty miały na celu zbadanie, czy u pacjentów o optymistycznym stylu wyjaśniania w większym stopniu obniży się poziom lęku po zastosowaniu zabiegów: masażu ogólnoustrojowego (eksperyment I) oraz masażu miejscowego (eksperyment II), co mogłoby świadczyć o tym, że poddają się oni lepiej leczeniu.

 

Materiał i metoda 

Przeprowadzono łącznie dwa niezależne eksperymenty, w których wzięło udział 57 osób skarżących się na dolegliwości bólowe oraz zaburzenia czynnościowe ze strony narządu ruchu spowodowane przeciążeniem struktur mięśniowo-powięziowych oraz przewlekłą ekspozycją na warunki stresujące. W eksperymencie I wzięło udział 30 pacjentów w przedziale wiekowym 35–65 lat (M= 54,6; SD=8,94). W eksperymencie II natomiast 27 pacjentów (po wykluczeniu z powodu zaostrzenia choroby 26) w przedziale wiekowym 23–69 lat (M=42,65;SD=13,4). 

Dobór do próby był losowy, poprzedzony wywiadem i specjalistyczną konsultacją, a udział w badaniu dobrowolny. Przedstawiony poniżej schemat badania dla dwóch eksperymentów był jednakowy, z tymże w eksperymencie I zastosowano zabieg długobodźcowy, a dokładnie 60-minutowy masaż relaksacyjny i dodatkowo ocenę lęku jako stanu po serii 10 zabiegów, a w eksperymencie II wykonano jednorazowy zabieg miejscowy, ograniczony do okolicy karku i szyi z wykorzystaniem technik energizacji mięśniowej. Ocenę lęku jako stanu w eksperymencie II wykonano przed zabiegiem i bezpośrednio po jego zakończeniu.

Głównymi zmiennymi w pracy różnicującymi badanych były zmienne niezależne oraz zmienna zależna. Do zmiennych niezależnych należą: wiek, płeć, poziom lęku (jako cecha), poziom optymizmu. Natomiast do zmiennej zależnej zaliczamy: lęk (jako stan). 

Do określenia poziomu optymizmu badanych zastosowano technikę jednej grupy. Technika ta polega na wprowadzeniu do zastanej sytuacji czynnika eksperymentalnego, a następnie na mierzeniu zmian powstałych pod jego wpływem w taki sposób, aby było możliwe porównanie stanu początkowego ze stanem końcowym. 

Badani wypełniali dwa kwestionariusze: 

– Kwestionariusz Stylu Atrybucyjnego (ASQ), 

– Kwestionariusz STAI. 

Kwestionariusz ASQ został opracowany przez Martina Seligmana i wsp. (1984). Służy on do badania indywidualnego stylu bycia i składa się z 48 pytań. Badana osoba ma do dyspozycji dwie możliwe odpowiedzi (A lub B), z czego zakreśla pierwszą odpowiedź, myśl, która będzie wydawała mu się bliższa w określonej sytuacji, nawet jeśli jest to sytuacja czysto hipotetyczna, w której badany nie uczestniczył dotychczas. Kwestionariusz STAI jest narzędziem przeznaczonym do badania lęku rozumianego jako przejściowy i uwarunkowany sytuacyjnie stan jednostki oraz lęku rozumianego jako względnie stała cecha osobowości. Został opracowany przez Charlesa D. Spielberga, Richarda L. Gorsucha i Roberta E. Lushene’a (1970). Skonstruowany jest z dwóch oddzielnych, 20-pytaniowych skal, z których jedna (x-1) przeznaczona jest do pomiaru lęku jako stanu, a druga (x-2), do pomiaru lęku jako cechy. Każda skala kwestionariusza zawiera krótką informację, dotyczącą sposobu wypełniania testu. Zadaniem badanych jest zaznaczyć, w jakim stopniu dane stwierdzenie kwestionariusza odnosi się do nich samych. Do wyboru jest jedna z czterech skategoryzowanych odpowiedzi. 

W skali x-1 odpowiedzi brzmią: 

– zdecydowanie tak, 

– raczej tak, 

– raczej nie, 

– zdecydowanie nie.

W skali x-2 odpowiedzi są następujące: 

– prawie zawsze, 

– często, 

– czasem, 

– prawie nigdy. 

Po uzyskaniu pisemnej zgody na badanie pacjenci zostali poproszeni o podanie informacji dotyczących danych osobowych tj. wiek i płeć. Po wypełnieniu tych danych przystępowali do wypełnienia kwestionariusza Stylu Atrybucji (ASQ). Drugim etapem było wypełnienie przez badanych kwestionariusza STAI, przed przystąpieniem do pierwszego zabiegu masażu relaksacyjnego (skala x-1 oraz x-2) i bezpośrednio po jego zakończeniu (skala x-1). 

Analiza statystyczna obejmowała analizę opisową i decyzyjną. Dla określenia poziomu lęku jako stanu, w części wyniki badań własnych, dokonano przeliczenia wyników surowych na wartości stenowe. Istotność różnic zbadano za pomocą testu t-Studenta dla zmiennych niezależnych na poziomie p<0,05. Podobieństwa pomiędzy parą zmiennych zbadano za pomocą korelacji, gdzie istotność różnic określana była na poziomie p<0,05. Do prowadzenia zapisu i analizy zebranych wyników posłużono się techniką komputerową, wykorzystując pakiety Microsoft Excel i Microsoft Word, Statistica 8.

 

Wyniki badań  

Eksperyment I

Badaną grupę podzielono ze względu na płeć oraz ze względu na poziom optymizmu. Wykonano wyliczenia średniej arytmetycznej poziomu optymizmu dla kobiet i mężczyzn, oraz odchylenia standardowego z dokładnością do drugiego miejsca po przecinku.

Wynik testu t-Studenta wyniósł (t 30)=0,38 dla p<0,05 i stwierdzono, że zmienna jaką jest płeć istotnie wpływa na poziom optymizmu wśród badanych osób. W analizowanej próbie było więcej optymistek niż optymistów. Stwierdzono również, że poziom optymizmu uzależniony jest od wieku badanych. Analiza statystyczna wykazała ujemną korelację pomiędzy poziomem optymizmu a wiekiem badanych (p<0,001). Oznacza to, iż wraz ze wzrostem wieku, poziom optymizmu maleje. 

W dalszej części analizy dokonano oceny wzajemnych zależności pomiędzy optymistycznym stylem wyjaśniania a lękiem jako cechą. Stwierdzono, że istnieje wysoka korelacja ujemna pomiędzy poziomem optymizmu a cechą lęku (p<0,001). Oznacza to, iż wraz ze wzrostem poziomu optymizmu, poziom lęku jako cechy maleje. Dla poziomu lęku jako stanu wyliczono wartości średnie. Średnia poziomu lęku jako stanu przed 60-minutowym masażem relaksacyjnym wynosiła 6,50, natomiast po 10 masażach relaksacyjnych średnia ta spadła do 5,73, co potwierdziło, iż masaż relaksacyjny obniża poziom lęku jako stanu u badanych. Różnica ta była istotna statystycznie.

Kluczowym punktem analizy było określenie zależności pomiędzy reprezentowanym stylem wyjaśniania a poziomem lęku jako stanu. Oceny tej dokonano dwukrotnie, przed przystąpieniem do wykonania serii zabiegów z wykorzystaniem technik tkanek miękkich o charakterze relaksacyjnym oraz po dziesięciu tego typu zabiegach. Stwierdzono obniżenie poziomu lęku jako stanu, ale tylko w grupie optymistów był on istotny statystycznie.

 

Eksperyment 2 – zastosowanie masażu miejscowego

Przeprowadzona analiza wykazała, że istnieją istotne różnice w zakresie poziomu optymizmu w zależności od płci badanych. Wykonano test t-Studenta dla prób niezależnych t (27) = 2,06 dla p<0,05, który ujawnił, że badana grupa kobiet poddanych zabiegowi w postaci masażu miejscowego, posiada istotnie wyższy (M=1,47; SD=3,26) poziom optymizmu od mężczyzn (M=-1,33; SD=3,35), którzy średnio uzyskali wynik ujemny, oznaczający głęboki pesymizm.

Ponadto stwierdzono, że istnieje bardzo słaba korelacja dodatnia pomiędzy poziomem optymizmu a wiekiem badanych mężczyzn (p<0,05). Oznacza to, iż wraz z wiekiem rośnie poziom optymizmu u płci męskiej. U kobiet takiej zależności nie było, jak również nie było zależności pomiędzy optymizmem a wiekiem wszystkich badanych.

Analiza statystyczna wykazała istotną różnicę w zakresie obniżenia stanu lęku po jednorazowym zabiegu miejscowym. Przeprowadzono test t-Studenta, który ujawnił istotną różnicę t(26)=3,55 dla p<0,05. Poziom lęku jako stanu u optymistów przed zabiegiem (M=6,66; SD=1,65) oraz po jednorazowym zabiegu miejscowym (M=3,77; SD=1,78) obniżył się istotnie w porównaniu do pesymistów, u których stan lęku również zmalał po jednorazowym masażu, lecz różnica w wartościach stenowych nie była istotna statystycznie.

 

Dyskusja 

Przegląd piśmiennictwa sugeruje, że obok tradycyjnego zastosowania technik tkanek miękkich cieszą się one również dużą popularnością w zakresie obniżania poziomu negatywnych stanów emocjonalnych. Field i współpracownicy dokumentują tego przykłady między innymi u dzieci ze stresem pourazowym, u których po zabiegu masażu odnotowuje się zmniejszenie poziomu lęku oraz obniżenie poziomu kortyzolu (Field i in., 1996). Również w grupie dzieci i młodzieży objętych opieką psychiatryczną po zabiegu masażu stwierdza się obniżenie poziomu hormonów stresu (Field i in., 1992; Platania Solazzo i in., 1992). Fakt ten znajduje także potwierdzenie w innych przypadkach klinicznych (Field i in., 1997a,b), w tym w leczeniu syndromu przewlekłego zmęczenia (Field i in., 1997c), czy w zespole napięcia przedmiesiączkowego (Hernadnez Reif i in., 2000). Hatayama i wsp. udowodnili, że stosowanie 45-minutowego zabiegu masażu może odświeżać osoby poprzez zmniejszenie odczuwanego cierpienia psychicznego oraz aktywację układu sympatycznego (Hatayama i in., 2008). Wnioski i spostrzeżenia wynikające z przeglądu piśmiennictwa okazały się spójne z wynikami badań własnych autorów niniejszego opracowania. Oceną skuteczności zabiegów z wykorzystaniem sprężystego odkształcania tkanek zajęli się również inni badacze, w tym Kuriyama i współpracownicy. Stwierdzili oni, że zarówno po zabiegu aromaterapii, jak i masażu poziom lęku obniża się, a różnica w STAI przed i po zabiegu jest istotna statystycznie (Hatayama i wsp., 2005). Niemniej jednak wartym uwagi jest fakt, że wyjściowy poziom lęku w pewnym stopniu wyznacza możliwy poziom zmiany jego wskaźników, co pokazują badania Guszkowskiej na kobietach po ćwiczeniach fizycznych. Badaczka wykazała, iż im wyższy stan lęku przed zajęciami fitness, tym większa możliwość istotnego jego obniżenia się (Guszkowska, 2012). Niniejsze badania własne również wykazały podobną korelacje. Wiąże się to również z tzw. efektem podłogi dla osób o niskim wyjściowym poziomie lęku, gdyż u tej grupy trudno oczekiwać, aby po ćwiczeniach fizycznych wystąpiło dalsze obniżenie stanu lęku (Leith, 2002). Kolejne badania Guszkowskiej (2006) na kobietach po ćwiczeniach jogi także pokazują efekt antylękowy ćwiczeń o charakterze relaksującym. 

Badania pokazują również, że istotnym czynnikiem, który ma znaczenie w badaniach nad lękiem ma czas, w jakim nastąpi zbadanie poziomu stanu lęku po różnych formach aktywności, którym poddany jest organizm. Jak udowadniają Cox i współpracownicy (2004), obniżenie poziomu lęku po zastosowaniu ćwiczeń o umiarkowanej i wysokiej intensywności nastąpiło po upływie 30 i 60 minut od ukończenia aktywności (Cox i in., 2004). Czynnik ten powinien być uwzględniony w dalszych badaniach nad lękiem u pacjentów poddanych masażowi ogólnoustrojowemu bądź miejscowemu, gdyż pozwoli sprawdzić długofalowość efektu antylękowego masażu w fizjoterapii. Niemniej jednak są również badania Campeau i wsp. (2007) pokazujące znikomy, bądź brak efektu masażu miejscowego, obejmującego plecy, ramiona, przedramiona oraz dłonie, na obniżenie lęku u pacjentów onkologicznych. Badacze podkreślają, że masaż miejscowy, jako nieinwazyjna metoda wpływania na zdrowie, powinien być stosowany jako jedna z technik obniżania lęku u pacjentów onkologicznych (Campeau i in., 2007). Być może przyszłe badania należałoby poszerzyć również o inne metody fizjoterapeutyczne i psychologiczne służące relaksacji.

W niniejszym badaniu próbowano również określić znaczenie optymistycznego stylu wyjaśniania, w odniesieniu do koncepcji Seligmana, jako determinującego wielkość wpływu masażu na obniżenie stanu lęku. Zarówno eksperyment I, gdzie stosowano zabieg ogólnoustrojowy oraz eksperyment II, gdzie stosowano zabieg miejscowy, pokazał, że optymiści lepiej reagują na masaż, co potwierdza wiele naukowych opracowań wskazujących, że osoby optymistyczne lepiej reagują na wszelkie formy działań prozdrowotnych. Badania Kepki i wsp. (2013) dotyczące poziomu optymizmu i pesymizmu pacjentów cierpiących na choroby przewlekłe i ich jakości życia pokazały determinującą rolę poziomu optymizmu pacjentów oraz natężenie cechy lęku. Korelacja była wysoka, dodatnia (Kepka i in., 2013). Zatem optymiści oceniają swoje życie lepiej, podejmując prawdopodobnie więcej aktywności poprawiających nastrój, gdyż bardziej się im poddają. Badania Guszkowskiej i Sionek (2009) również pokazały, że stan lęku u osób charakteryzujących się wysokim dyspozycyjnym optymizmem, który oznacza korzystniejsze osobiste oczekiwania co do przyszłości, obniża się istotnie bardziej niż u pesymistów w trakcie 12-tygodniowego programu ćwiczeń (Guszkowska, Sionek, 2009). Spostrzeżenia owe dotyczyły tylko kobiet.

Badając styl atrybucji pacjentów, szukano także różnic w zakresie poziomu optymizmu pomiędzy kobietami a mężczyznami. Niniejsze opracowanie wykazało, że kobiety charakteryzują się wyższym poziomem optymizmu

od mężczyzn. Badania w zakresie różnic w poziomie optymizmu kobiet i mężczyzn mierzą głównie optymizm dyspozycyjny, którego podstawą jest koncepcja Scheier i Carver (1985), a nie koncepcja Seligmana (1998), określającego optymizm jako styl wyjaśniania powodzeń i niepowodzeń. Badania w oparciu o rodzaj stylu atrybucji dotyczą głównie korelacji pomiędzy występowaniem różnego rodzaju chorób cywilizacyjnych, w tym chorób układu krążenia a poziomem optymizmu (Seligman, 2011). Natomiast badania nad dyspozycyjnym optymizmem Khalland pokazują, że jedną ze zmiennych moderujących poziom optymizmu jest płeć. Kobiety charakteryzowały się niższym poziomem optymizmu, niemniej jednak jego poziom moderowały jeszcze inne zmienne, takie jak status społecznoekonomiczny oraz aspekt kulturowy (Khalland, 2013). Badania własne pokazały różnice odwrotne. Być może przytoczone inne zmienne moderujące, a w szczególności status społecznoekonomiczny kobiet, przypuszczalnie wyższy, mógł wpłynąć na wynik badań własnych. Warto w przyszłych badaniach uwzględnić ten aspekt.

W pracy starano się również pokazać zależności pomiędzy poziomem optymizmu a wiekiem. W eksperymencie II wykazano słabą, dodatnią korelacje pomiędzy poziomem optymizmu a wiekiem u mężczyzn, a więc im starszy mężczyzna, tym wyższy optymizm. W eksperymencie I uzyskano odwrotną korelację, wskazującą, że im starsza osoba, tym poziom optymizmu obniża się. Oznaczałoby to, że optymizm zmienia się w przeciągu życia, co jest ciekawym spostrzeżeniem, gdyż inne opracowania pokazują raczej stałą tendencję do optymistycznego reagowania na odmienne pozytywne, negatywne przeżycia, sytuacje. Tym, co może wpłynąć na zmianę stylu wyjaśniania, jak pokazuje psychologia pozytywna, jest psychoterapia pozytywna, mająca bardzo korzystne efekty szczególnie u pacjentów z depresją (Seligman, 1991). Badania Seligmana (1991), poruszające kwestie optymizmu i wieku, trwające od roku 1991 do 2001 na grupie 999 osób w wieku 65–85 lat w Holandii pokazały, że wpływ optymizmu na stan zdrowia badanych stanowił ciągły trend, a więc poziom optymizmu konsekwentnie przekładał się na mniejszą liczbę zgonów w całym zakresie spektrum. Efekt ten był dwukierunkowy, a więc osoby o wysokim optymizmie umierały rzadziej, natomiast osoby o głębokim pesymizmie umierały częściej od normy (Seligman, 2011). Badanie to pokazuje, że być może warto skupić się na psychoterapii pozytywnej, zmieniającej osoby z pesymistów w optymistów i badaniu jej skuteczności i długofalowych efektów u ludzi w średniej i później dorosłości (powyżej 35./40. roku życia), gdyż optymistyczny styl wyjaśniania może być czynnikiem wydłużającym życie.

 

 

Bibliografia

- Benjamin P.J., Lamp S.P., 1996, Understanding sports massage. Champaign, IL: Human Kinetics Publishers: 1–124

- Campeau M.P., Gaboriault R., Drapeau M., Van Nguyen T., Roy I., Fortin B., Marois M., Ngiiyeti P.F., 2007, Impact of massage therapy on anxiety levels in patiens undergoing radiation therapy: randomized controlled trial, “Journal of the Society for Integrative Oncology”, 5(4): 133–138. 

- Carr A., 2004, Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu i ludzkich siłach. Poznań, Wydawnictwo Zysk i S-ka: 1–399. 

- Chiatow L, Delany J. (red.), 2011b, Clinical Application of Neuromuscular Techniques Volume 1. Churchill Livingstone Elsevier: Human Kinetics: 1–624. 

- Chiatow L, Fritz S. (red.), 2011a, Techniki energii mięśniowej. Wrocław: Elsevier Urban & Partner: 1–390.

- Cohen S, Janicki-Deverts D, Miller G.E., 2007, Psychological stress and disease. “JAMA”, 298 (14): 1685–1687. 

- Cox R.H., Thomas T.R., Hilton P.S., Donahue O.M., 2004, Effects of acute 60 and 80% VO2max bouts of aerobic exercise on state anxiety of women of different age groups across time. “Research Quarterly in Exercise and Sport”, 75: 165–175. 

- Field T., Hernandez-Reif M., Seligman S., Krasnegor J., Sunshine W., Rivas- -Chacon R. Schanberg S., & Kuhn C., 1997, Juvenile rheumatoid arthritis: Benefits from massage therapy. “Journal of Pediatric Psychology”, 22: 607–617. 

- Field T., Morrow C., Valdeon C., Larson S., Kuhn C., & Schanberg S., 1992, Massage reduces anxiety in child and adolescent psychiatric patients. „Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry”, 31; 125–131.

- Field T., Schanberg S., Kuhn C., Fierro K., Henteleff T., Mueller C., Yando R. & Burman I., 1998, Bulimic adolescents benefit from massage therapy. “Adolescence”, 33: 555–563. 

- Field T., Seligman S., Scafidi F. & Schanberg S., 1996, Alleviating posttraumatic stress in children following Hurricane Andrew. “Journal of Applied Developmental Psychology”, 17: 37–50. 

- Field T.M., Sunshine W., Hernandez-Reif M., Quintino O., Schanberg S., Kuhn C., & Burman I., 1997, Massage therapy effects on depression and somatic symptoms in chronic fatigue syndrome. “Journal of Chronic Fatigue Syndrome”, 3: 43–51. 

- Guszkowska M., 2006, The influence of yoga exercises on women’s anxiety levels. “Medicina Sportiva”, 10: 42–45. 

- Guszkowska M., 2012, Czynniki warunkujące spadek poziomu lęku u kobiet po jednorazowych ćwiczeniach fizycznych. W: J. Blecharz, M. Siekańska, A. Tokarz (red.), Optymalizacja treningu sportowego i zdrowotnego z perspektywy psychologii. Kraków: Wydawnictwo AWF: 249–269. 

- Guszkowska M., Sionek S., 2009, Changes in mood states and selected personality traits in women participating in a 12-week exercise program. “Human Movement, 10 (2): 163–169. 

- Hartl K., Engel J., Herschbach P., Reinecker H., Sommer H., Friese K., 2010, Personality traits and psychosocial stress: quality of life over 2 years following breast cancer diagnosis and psychological impact factors, “Psychooncology”, 19(2): 160–169. 

- Hatayama T., Kitamura S., Tamura C., Nagano M., Ohnuki K., 2008, The facial massage reduced anxiety and negative mood status, and increased sympathetic nervous activity, “BioMed Research International”, 29 (6): 317–320. 

- Hernandez-Reif M., Martinez A., Field T., Quintino O., Hart S. & Burman I., 2000, Premenstrual syndrome symptoms are relieved by massage therapy, “Journal of Psychosomatic Obstetrics & Gynecology”, 21: 9–15.

- Jiang X., He G., 2012, Effects of an uncertainty management intervention on uncertainty, anxiety, depression, and quality of life of chronic obstructive pulmonary disease outpatients. “Res Nurs Health”, 35 (4): 409–418.

-Kepka S., Baumann C., Anota A., Buron G., Spitz E., Auguier P., Guillemin F., Mercier M, 2013, The relationship between traits optimism and anxiety and health-related quality of life in patients hospitalized for chronic diseases: data from the SATISQOL study. “Health and Quality of Life Outcomes”, 11: 134. 

- Khalland Y., 2013, Dispositional optimism and physical wellbeing: The relevance of culture, gender, and socioeconomic status. “International Journal of Psychology”, 48 (9): 978–985. 

- Kostka T., Jachimowicz V., 2010, Relationship of quality of life to dispositional optimism, health locus of control and self-efficacy in older subjects living in different environments. “Qual Life Res”, 19 (3): 351–361.

- Kuriyama H., Watanabe S., Nakaya T., Shigemori I., Kita M., Yoshida N., Masaki D., Tadai T., Ozasa K., Fukui K., Imanishi J., 2005, Immunological and Psychological Benefits of Aromatherapy Massage. “Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine”, 2: 179–184. 

- Leith L.M., 2002, Foundations of exercise and mental health. Morgantown: Fitness Information Technology: 1–253. 

- Marszałek S., 2004, Profilaktyka i autoterapia w uprawianiu joggingu. W: J. Biernacki, A. Niedziółka, S. Marszałek (red.). Fitness, jogging. Poradnik dla instruktorów rekreacji ruchowej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza “Interspar”: 1–95. 

- Peterson C., 2000, Optimistic explanatory style and health. W: J. Gillaham (red.). The Science of Optimism and Hope, Philadelphia PA: Templeton Foundation Press: 245–261. 

- Peterson C., Seligman M., Valliant G., 1988, Pessimistic explanatory style as a risk factor for physical illness: a thirty-five year longitudinal study. “Journal of Personality and Social Psychology”, 55: 23–27. 

- Platania Solazzo A., Field T., Blank J., Seligman F., Kuhn C., Schanberg S. & Saab P., 1992, Relaxation therapy reduces anxiety in child and adolescent psychiatric patients. “Acta Paedopsychiatrica”, 55: 115– –120.

- Rakowska M., 2002, Autoterapia i profilaktyka dysfunkcji narządu ruchu w modelu holistycznym medycyny manualnej. Poznań: Centrum Autoterapii „Humanus” Małgorzata Rakowska: 1–80. 

- Rakowski A., 2001, Medycyna manualna w modelu holistycznym. „Terapia manualna w modelu holistycznym”, 1 (1): 4–25. 

- Schou I., Ekeberg O., Ruland C.M., 2005, The mediating role of appraisal and coping in the relationship between optimism-pessimism and quality of life. “Psychooncology”, 14 (9): 718–727. 

- Seligman M.E.P., 2011, Pełnia życia. Nowe spojrzenie na kwestię szczęścia i dobrego życia. Poznań: Wydawnictwo Media Rodzina: 1–431. 

- Snyder C.R., 2000, Handbook of Hope. Orlando FL: Academic Press: 1–431. 

- Święcicki A., 2001, Medycyna całościowa? „Terapia manualna w modelu holistycznym”, 1 (1): 26–28. 

- Taylor S., Kemeny M., Reed G., Bower J., Gruenewald T., 2000, Psychological resources, positive illusions and health, “American Psychologist”, 55: 99–109. 

- Votava J., 1988, Joga I EMG – podobieństwa i różnice. „Postępy Rehabilitacji”, 2: 47–54.