Leczenie dolegliwości bólowych występujących bądź mających swoje źródło w obrębie struktur dolnego odcinka kręgosłupa jest czynnością złożoną, zależną między innymi od okresu choroby, obrazu zespołu oraz wieku, możliwości i chorób towarzyszących pacjenta. Pierwszy – ostry okres bólu kręgosłupa trwa przeważnie kilka dni. Celem leczenia jest przede wszystkim działanie przeciwbólowe. Po ustąpieniu ostrego bólu należy przystąpić do działań mających na celu, jeśli to możliwe, przywrócenie pełnej sprawności narządu i powrót do normalnego funkcjonowania pacjenta oraz zapobieganie wystąpieniu nawrotów choroby. Gdy pomimo leczenia, w ciągu kolejnych kilku tygodni nie nastąpi ustąpienie objawów chorobowych, wówczas mamy do czynienia z bólem przewlekłym. Leczenie ukierunkowane zostaje na poprawę kondycji uszkodzonych struktur anatomicznych, zwiększenie/zachowanie zakresu ruchomości w zajętych procesem degeneracyjnym stawach, zapobieganie progresji choroby i nawrotom stanów ostrych . Stosuje się nieinwazyjne zabiegi z zakresu fizykoterapii i kinezyterapii oraz terapii manualnej. W przypadku, gdy leczenie nie przynosi pożądanych efektów, a stan chorego ulega znacznemu pogorszeniu, po przeprowadzeniu dokładnych badań diagnostycznych chory może zostać skierowany na zabieg chirurgiczny. [58, 69, 47]

 

Zabiegi z zakresu kinezyterapii 

Głównym celem leczenia ruchem w zespołach bólowych kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego jest działanie przeciwbólowe i usprawniające funkcję narządu, poprzez uzyskanie odpowiedniego zakresu ruchu oraz odtworzenie równowagi aparatu mięśniowo-więzadłowego, stabilizującego poszczególne segmenty ruchowe. Cele te realizowane są poprzez: 

*odciążenie kręgosłupa 

*wybór optymalnych pozycji złożeniowych 

*dążenie do odtworzenia krzywizn fizjologicznych 

*redukcję częstości występowania kolejnych ostrych incydentów bólowych 

*utrzymanie bądź poprawę wydolności krążeniowo-oddechowej. [47]

W tradycyjnej kinezyterapii podczas okresu ostrego choremu zaleca się leżenie w łóżku. Jeśli stan pacjenta na to pozwala stopniowo wprowadza się ćwiczenia oddechowe i rozluźniające. W przypadku silnych, uciążliwych dolegliwości bólowych stosowany bywa osiowy wyciąg lędźwiowy za miednicę. W miarę zmniejszenia natężenia dolegliwości bólowych stopniowo rozszerza się zakres kinezyterapii. Wprowadza się ćwiczenia czynne kończyn górnych i dolnych, ćwiczenia rozciągające mięśnie grzbietu oraz ćwiczenia wzmacniające mięśnie pośladków, grzbietu i brzucha, mające na celu poprawę stabilizacji miednicy i kręgosłupa. Kolejnym elementem jest wypracowanie mobilności na stabilności czyli przejście do ćwiczeń mających na celu zwiększenie gibkości i ruchomości dolnej części kręgosłupa, z wyłączeniem ruchów silnego zgięcia i rotacji. Jednocześnie kładzie się nacisk na naukę prawidłowej postawy ciała podczas wykonywania czynności dnia codziennego takich jak: wstawanie, siadanie, mycie i ubieranie się, podnoszenie ciężkich przedmiotów oraz podczas pracy i wypoczynku. [2, 13, 69]

 

Zabiegi z zakresu fizykoterapii 

Podobnie jak w przypadku rehabilitacji ruchowej, rodzaj i intensywność zabiegów fizykoterapeutycznych dobiera się również zależnie od fazy choroby. W okresie ostrym najczęściej stosuje się: 

*zabiegi z zakresu krioterapii bądź ciepłolecznictwa (zależnie od indywidualnych reakcji i stanu chorego) *elektroterapię: galwanizację anodową, jonoforezę z leków przeciwbólowych, 

*laseroterapię 

*ultradźwięki 

*impulsowe pole magnetyczne niskiej częstotliwości (magnetronik). 

W bólach przewlekłych prócz wszystkich wyżej wymienionych zabiegów często zleca się prądy Träberta, prądy interferencyjne, diadynamiczne i przezskórną elektrostymulację nerwów (TENS).

 

Ciepłolecznictwo 

W ostatnich latach wskazania do leczenia ciepłem uległy znacznym ograniczeniom na korzyść zabiegów z zastosowaniem niskich temperatur. Wciąż jednak jest ono chętnie stosowane w wielu chorobach, zwłaszcza tych o charakterze przewlekłym, w okresach wolnych od zaostrzeń. Ciepło stosowane miejscowo poprawia ukrwienie i trofikę tkanek, działa przeciwbólowo, zmniejsza napięcie mięśni oraz zwiększa lepkość mazi stawowej poprawiając tym samym ruchomość stawów. Przy przegrzaniu całego organizmu wzmożeniu ulega proces przemiany materii, czynność układu krążenia, oddechowego i przysadkowo-nadnerczowego. Obserwuje się również znaczne zmniejszenie napięcia mięśni. 

Spośród leczniczych zabiegów cieplnych, obecnie najczęściej stosowane w bólach kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego są: 

*okłady borowinowe, parafinowe, fango 

*naświetlanie promieniowaniem podczerwonym (lampa Solux) 

*nagrzewanie promieniowaniem diatermii. 

Przeciwwskazaniem do stosowania ciepła w chorobach kręgosłupa są przede wszystkim ostre i podostre stany zapalne, świeże urazy, obrzęki, krwawienia, zakrzepy, świeże wypadnięcie dysku, nowotwory i ciężki choroby ogólne. [2, 31, 36]

 

Leczenie zimnem 

Leczenie za pomocą zimna to dążenie do obniżenia temperatury tkanek na drodze przenoszenia lub przewodzenia. Podobnie jak w zabiegach z zakresu ciepłolecznictwa, ochłodzenie może mieć charakter miejscowy, mający na celu poniżenie temperatury skóry i tkanek głębiej położonych bądź ogólny, polegający na oziębieniu całego ustroju. Zimno stosowane w celach leczniczych ma silne działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe oraz zmniejszające napięcie mięśniowe (przy zabiegach o temp. 0°C trwających dłużej niż 10 min lub o temp. -160°C do -180°C trwających powyżej 1 min). W bólach kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego najczęściej stosuje się zabiegi krioterapii ogólnej i miejscowej, polegające na stymulującym stosowaniu temperatur kriogenicznych (poniżej -100°C) działających w czasie od 1 do 3 min oraz zimne okłady np. woreczkami wypełnionymi oziębionymi substancjami. Zabiegi te mają szczególne znaczenie w ostrych stanach bólowych i nagłuch urazach, gdyż zmniejszenie nasilenia dolegliwości wystepuje bardzo szybko, często bezpośrednio po schłodzeniu skóry. Przeciwwskazaniem do leczenia zimnem są wszytskie choroby, w których jest ono czynnikiem wywoławczym, nadwrażliwość na niskie temperatury, zapalenie miedniczek nerkowych i pęcherza moczowego oraz stany wyniszczenia organizmu. [31, 43, 55]

 

Sonoterapia 

Sonoterapia to działanie lecznicze wywołane wpływem na tkanki drgań mechanicznych o częstotliwości powyżej progu słyszalności dla ucha ludzkiego (powyżej 20 000 Hz), zwanych ultradźwiękami. W bólach dolnego odcinka kręgosłupa zwykle stosuje się rosnące dawki w granicach od 0.8 do 1.2 W/cm² w czasie zabiegu od 8 do 10 min. Efekt biologiczny to działanie przeciwbólowe, przeciwzapalne, wytworzenie w tkankach ciepła i wywołanie stanu przekrwienia czynnego, przyspieszenie wchłaniania tkankowego, zmniejszenie napięcia mięśni, zwiększenie rozciągliwości tkanek, w tym przykurczonych, zwłóknianych torebek stawowych i mięśni, przyspieszenie gojenia się ran tkanek miękkich i tkanki kostnej. Dla wzmocnienia efektu terapeutycznego do substancji sprzęgającej lub zamiast niej można użyć leków o określonym działaniu leczniczym. Wprowadzenie substancji chemicznych do organizmu za pomocą ultradźwięków nosi nazwę fonoforezy bądź ultrafonoforezy. Przeciwwskazania do sonoterapii odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa obejmują ostre stany zapalne, niewydolność krążenia, nowotwory i ciężki stan ogólny chorego. [33, 61, 3]

 

Laseroterapia 

Leczenie światłem laserowym to stosunkowo nowy dział fizykoterapii korzystający z wzmocnienia światła przez wymuszoną emisję promieniowania. Promieniowanie laserowe wykazuje działanie terapeutyczne w zakresie: 

*zwiększania syntezy kolagenu, DNA, RNA i ATP 

*przyspieszenia procesów metabolicznych w komórce 

*usprawniania dysocjacji hemoglobiny 

*zwiększenia aktywności i liczebności limfocytów 

*zwiększenia zawartości wapnia i gęstości beleczek kostnych 

*zwiększenia aktywności pompy sodowo-potasowej 

*wzrostu poziomu endorfin.

Działanie niskoenergetycznego promieniowania laserowego wywołuje znaczną poprawę ukrwienia i odżywienia tkanek, pobudzenie regeneracji komórek i naczyń krwionośnych, pobudzenie syntezy białek oraz działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne. Przyspiesza proces gojenia się ran, owrzodzeń i złamań kości. Korzystne działanie stwierdzono również u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów, zespołami bólowymi kręgosłupa na tle dyskopatii lędźwiowej, chorobą przeciążeniową oraz z przewlekłymi stanami zapalnymi tkanek miękkich. Skuteczność leczenia zależy od długości fali emitowanego promieniowania. W przypadku głęboko położonych tkanek kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego powinna ona wynosić od 830 do 980 nm. Podczas zabiegu temperatura poddanych mu tkanek nie powinna wzrosnąć powyżej 1°C, stąd biostymulację laserową można przeprowadzać zarówno w stanach ostrych, podostrych jak i przewlekłych. [3, 36]

 

Magnetoterapia 

Terminem magnetoterapii określa się zabiegi z zastosowaniem wolnozmiennego pola magnetycznego o częstotliwości 0-50 Hz (w USA 0-60 Hz), którego natężenie nie przekracza 10mT. Charakterystyczny dla zabiegu jest całościowy wpływa na ciało człowieka – pole przenika do każdej komórki organizmu, niezależnie od miejsca i głębokości jej położenia oraz znajdującej się na ciele odzież czy opatrunków (również gipsowych). Impulsowe pole magnetyczne małej częstotliwości działa przeciwbólowo, przeciwobrzękowo i przeciwzapalnie. Wpływa na poprawę ukrwienia oraz przyspieszenie procesów gojenia się ran i złamań. W przypadku schorzeń lędźwiowo-krzyżowego odcinka kręgosłupa głównymi wskazaniami do zastosowania impulsowego pola magnetycznego małej częstotliwości są: choroba zwyrodnieniowa stawów kręgosłupa, nerwobóle, urazy i złamania kości oraz uszkodzenia tkanek miękkich. Nietermiczny charakter zabiegu pozwala na stosowanie terapii również w ostrym stadium choroby, jednak holistyczny wpływ na organizm nakłada szereg typowych dla większości zabiegów fizykalnych przeciwwskazań, bez względu na umiejscowienie obszaru zabiegowego. [17, 56, 36]

 

Elektroterapia 

Elektroterapia to dział lecznictwa zajmujący się leczeniem z wykorzystaniem przepływu przez powierzchnię zabiegową prądu stałego lub impulsowego małej i średniej częstotliwości. W leczeniu zespołów bólowych dolnego odcinka kręgosłupa najczęściej stosuje się: 

*galwanizację anodową – działanie przeciwbólowe, zmniejszenie pobudliwości nerwów, działanie przeciwzapalne; stosowna w leczeniu nerwobólów, przewlekłych zapaleń nerwów, korzeni i splotów nerwowych, choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa i dyskopatii 

*jonoforezę – działanie prądu stałego połączone z wpływem dostarczanych do ustroju za jego pomocą substancji leczniczych 

*prądy Träberta (UR) – działanie rozluźniające, obniżające aktywność układu współczulnego; stosowany w chorobie zwyrodnieniowej stawów kręgosłupa, zespołach bólowych kręgosłupa, bólach mięśniowych, stanach wzmożonego napięcia mięśniowego, stanach pourazowych i zaburzeniach krążenia 

*prądy diadynamiczne (DD) – działanie przeciwbólowe i przeciwobrzękowe prądów CP i LP wskazane jest w chorobie zwyrodnieniowej kręgosłupa i dyskopatii 

*prądy interferencyjne – działanie przeciwbólowe oraz usprawniające krążenie obwodowe, stosowane w zespołach bólowych kręgosłupa 

*prądy TENS – przezskórna elektrostymulacja nerwów o działaniu przeciwbólowym, szczególnie przydatna w leczeniu nerwobólów. [17, 31, 61, 36]

 

Lecznicze działanie masażu klasycznego 

Istota masażu polega na naprzemiennym wywieraniu i zwalnianiu ucisku na tkanki ustroju. W zespołach bólowych dolnego odcinka kręgosłupa w praktyce wykonuje się głównie masaż klasyczny. Jest on stosowany przede wszystkim w przypadku wzmożonego napięcia spoczynkowego mięśni przykręgosłupowych, zaburzenia funkcji mięśni w następstwie urazów, przeciążeń lub bezczynności, zapalenia nerwów, neuralgii, obrzęków oraz w chorobach reumatycznych . Zazwyczaj zalecany w postaci 10 zabiegów 3-5 razy w tygodniu. [37, 34]

Działanie masażu klasycznego opiera się na pobudzeniu fizjologicznych funckcji skóry, usunięciu zastojuów żylnych i limfatycznych, regulacji napięcia mięśni, działaniu przeciwbólowym, przeciwobrzękowym i rozluźniającym. Przeciwwskazanie do wykonania zabiegu stanowią wszystkie choroby znajdujące się w fzie ostrej i przebiebiegające z gorączką, choroby i znamiona skóry, nowotwory, niewydolność krążenia, zapalenia żył, złamania, zwichnięcia i skręcenia w obszarze zabiegowym. [64, 65]

 

Zastosowanie specjalnych metod fizjoterapeutycznych w bólach kręgosłupa lędźwiwo-krzyżowego 

Objawy bólowe dolnego odcinka kręgosłupa ze względu na mnogość przypadków i często nawrotowy charakter doczekały się również wielu sposobów leczenia. Coraz większą popularnością i zaufaniem pacjentów cieszą się zabiegi z zakresu terapii manualnej, takie jak metoda Levitta, Kaltenborna oraz Mulligana, neuromobilizacji, kinezjotapingu oraz metody specjalne takie jak PNF czy McKenzie. 

Zabiegi z zakresu terapii manualnej są szczególnie przydatne w przypadku problemów wynikających z niezborności w stawie, segmentalnych ograniczeń ruchomości oraz przemieszczenia lub uszkodzenia krążka międzykręgowego. Obecnie najczęściej stosuje się mobilizacje, manipulacje, trakcje oraz mobilizacje połączone z ruchem. Istotnym skutkiem terapii, jeśli jest ona wskazana i właściwie przeprowadzona, jest natychmiastowa redukcja bólu i poprawa zakresu ruchomości w stawie. [1, 18, 38, 39, 44] 

Jednak za najlepiej dotychczas udokumentowany badaniami naukowymi system diagnostyczno-terapeutyczny uznawana jest Metoda McKenziego (Mechaniczne Diagnozowanie i Terapia – MDT®), często kojarzona z przeprostami i „teorią krążka międzykręgowego”. Stosowana jest dla potrzeb zachowawczego leczenia schorzeń mechanicznych narządu ruchu, szczególnie schorzeń kręgosłupa wynikających z przemieszczenia krążka międzykręgowego. Metoda zawiera rozbudowaną część diagnostyczną i terapeutyczną, zaś po ustąpieniu objawów koncentruje się na profilaktyce. [40, 62] 

Z kolei dla poprawy neuromechaniki obwodowego układu nerwowego, czyli zdolności przesuwania się pni nerwów obwodowych i korzeni nerwowych względem otaczających je struktur anatomicznych zastosowanie znajduje zespół technik określany mianem neuromobilizacji. [9] Skuteczność w walce z bólami kręgosłupa potwierdzoną badaniami odnotowano również po serii zabiegów przeprowadzonych według koncepcji PNF (metoda reedukacji nerwowo-mięśniowej). Miały one na celu zwiększenie stabilności kręgosłupa poprzez poprawę koordynacji, wytrzymałości i kontroli nerwowo-mięśniowej. [41]

 

Leczenie farmakologiczne 

Zastosowanie farmakoterapii w bólach krzyża ma na celu przede wszystkim zniesienie/zmniejszenie intensywności bólu ośrodkowego i obwodowego. Celem drugoplanowym jest wspomaganie efektu przeciwbólowego poprzez działanie przeciwzapalne, poprawiające ukrwienie i odżywienie tkanek oraz rozluźniające i uspokajające. W leczeniu ostrych zespołów bólowych wydaje się być rozsądnym podawanie silniej działających leków przeciwbólowych w możliwie krótkim czasie, gdyż przedłużające się silne bóle mogą wywołać szereg zaburzeń wtórnych. Najczęściej stosowane grupy leków w bólach kręgosłupa to: paracetamol, niesterydowe leki przeciwzapalne, pochodne kwasu salicylowego i pirazolony, leki rozluźniające mięśnie, lidokaina, kotrykosteroidy, pochodne morfiny, leki blokujące receptor opioidowy oraz leki przeciwdepresyjne. Terapia powinna być prowadzona przez lekarza specjalistę, który każdorazowo zadecyduje o doborze właściwych środków i określi wielkość dawek oraz częstotliwość i sposób przyjmowania leku. Silne dolegliwości bólowe mogą być wskazaniem do zastosowania blokady nerwów rdzeniowych poprzez iniekcję leków znieczulających i glukokortykoidów w okolicę otworu międzykręgowego. Mechanizm działania terapii polega na zmniejszeniu stanu zapalnego oraz obrzęku na styku powierzchni nerwu i krążeka międzykręgowego. [47, 58, 66] 

 

Leczenie operacyjne 

Szacuje się, że u około 1-2% pacjentów z bólami dolnego odcinka kręgosłupa leczenie zachowawcze nie daje pożądanych efektów. Pacjentów tych kwalifikuje się do leczenia operacyjnego. 

Wskazania do zabiegu to: 

*brak poprawy długotrwałego kompleksowego leczenia zachowawczego 

*znaczne przemieszczenie ku tyłowi jądra miażdżystego z uciskiem na ogon koński

*permanentne upośledzenie czynności korzeni nerwowych, objawiające się zaburzeniami czucia, znacznym osłabieniem lub porażeniem odpowiednich grup mięśniowych oraz zaburzeniami mikcji. 

Najlepsze wyniki leczenia obserwuje się u pacjentów po stosunkowo krótkim okresie leczenia zachowawczego oraz właściwie przeprowadzonej rehabilitacji pooperacyjnej. Istotne jest regularne wykonywanie ćwiczeń wzmacniających mięśnie posturalne, zmniejszenie masy ciała i zmiana nawyków ruchowych. 

Należy przy tym zaznaczyć, że zabieg chirurgiczny na kręgosłupie wiąże się z możliwością wystąpienia powikłań pooperacyjnych takich jak krwawienie, zakażenie, zapalenie, nawrotowa przepuklina krążka międzykręgowego, odnerwienie mięśni, niestabilność stawu, uszkodzenie nerwu lub naczynia, uszkodzenie struktur układu trawiennego lub moczowo-płciowego oraz zgon pacjenta. [16, 28, 66]

 

Wibroakustyka w kompleksowym leczeniu narządu ruchu 

Mikrowibracje obecne są w każdym żywym organizmie. Badania [11, 70] wykazały, że każdy narząd, tkanka a nawet każda pojedyncza komórka ciała ludzkiego prezentuje własną, charakterystyczną częstotliwość drgań. Ilość mikrowibracji ściśle koreluje ze stanem całego organizmu jaki i jego poszczególnych organów. W przypadku patologii następuje swego rodzaju redystrybucja drgań pomiędzy obszarem zdrowym i objętym zmianami, czego następstwem jest niedostateczna ilość mikrowibracji w obu wymienionych.

Mikrowibracje z wnętrza organizmu przenoszone są na powierzchnię skóry, gdzie mogą zostać fizycznie wykryte i zmierzone za pomocą szerokopasmowego elektronicznego fonendoskopu o zakresie odbieranych częstotliwości od 1 do 300 Hz. Z powyższego wykresu wynika, że ilość mikrowibracji generowanych przez tkankę mięśniową zwiększa się wraz ze wzrostem aktywności organizmu i gwałtownie spada do wartości zerowej w momencie zgonu. [68, 70, 11] 

Związek pomiędzy drganiami zewnętrznymi a rytmem ciała opiera się na opisanym w fizyce zjawisku Huygensa dotyczącym rozchodzenia się fal. Zasada powstawania nowej powierzchni falowej (zwana zasadą Huygensa) stwierdza, że każdy punkt ośrodka, do którego dochodzi fala, staje się źródłem fal elementarnych – obwiednia tych fal daje nowe położenie czoła fali. Wynika z tego, że jeśli dwa lub więcej oscylatorów pulsuje równocześnie w tym samym polu, powstaje tendencja do dostrajania się przez nie do tego samego rytmu (ważne jest jednak, aby zróżnicowane pulsy początkowe odbiegały od siebie jedynie w pewnych przybliżających je granicach). Najprostsze wytłumaczenie faktu dostrajania się sugeruje, że przyroda poszukuje najbardziej efektywnych stanów energetycznych, a zużywa mniej energii na pulsowanie we współdziałaniu niż w opozycji. [21] 

Terapia wibroakustyczna oparta jest na niedawno odkrytej technologii wykorzystującej słyszalny zakres fal dźwiękowych do wytwarzania wibracji o pasmach częstotliwości i amplitudach drgań występujących naturalnie w organizmie, które następnie aplikowane są bezpośrednio do tkanek ciała pacjenta. Do tego celu stworzone zostały specjalnie przystosowane fotele, łóżka, maty, materace, leżanki oraz inne mniej lub bardziej skomplikowane urządzenia. Różnią się one od siebie typem systemu generującego wibracje, częstotliwościami i długościami fal dźwiękowych używanych do stymulacji oraz przyspieszeniem, czasem trwania i cyklicznością drgań. Mikrowibracje są słabo przekazywane przez powietrze, stąd kontakt membrany ze skórą pacjenta powinien być dość ścisły. Częstotliwość drgań w urządzeniach zmienia się automatycznie według zaprogramowanej sekwencji w ramach określonego pasma częstotliwości, co pozwala na optymalizację oddziaływania na tkanki o różnych właściwościach biofizycznych oraz zapobiega wystąpieniu efektu przyzwyczajenia. W wyniku bezpośredniego kontaktu powierzchni wibrujących z powierzchnią ciała człowieka dochodzi do zwiększenia wydolności układu krążenia, poprawy drenażu tkanek, podwyższenia przewodnictwa tkanki śródmiąższowej, pobudzenia mechanoreceptorów ( m.in. ciałek Paciniego, ciałek Meissnera, wolnych zakończeń nerwowych), przyspieszenia procesów filtracyjnych oraz ujawnienia dermo-somato-trzewnych odruchów podczas oddziaływania na strefy biologicznie aktywne. 

Efektywność terapii w dużej mierze zależy od ilości, czasu trwania i pory wykonywania zabiegów (najlepsze rezultaty obserwuje się przy procedurach przeprowadzanych tuż przed snem i po przebudzeniu chorego). [27, 49, 70] 

Stosując terapię wibroakustyczną w leczeniu i usprawnianiu narządu ruchu obserwowano: 

*poprawę ukrwienia tkanek miękkich i kości 

*zmniejszenie napięcia mięśni 

*zmniejszenie/zniesienie doznań bólowych 

*działanie przeciwzapalne 

*poprawę kondycji uciskanych tkanek 

*zmniejszenie opuchlizny, obrzęków 

*szybsze gojenie się ran pourazowych i pooperacyjnych. W przypadku zmian urazowych, stanów ostrych i wczesnych zmian przeciążeniowych redukcję bólu, obrzęku i znaczne zmniejszenie napięcia mięśniowego często odnotowywano już po 1-2 pierwszych zabiegach. Przeciwwskazania do stosowania terapii wibroakustycznej nie odbiegają od ogólnych przeciwwskazań przy zabiegach fizykoterapeutycznych, obejmując: obszary występowania nowotworów złośliwych, zakrzepowego zapalenia żył i miażdżycy, okres ciąży, ostre choroby zakaźne i infekcje oraz obszary działania zaimplantowanych stymulatorów. Zgody i kontroli lekarza wymaga natomiast oddziaływanie na organy w których stwierdzono występowanie kamieni (np. drogi moczowe, woreczek żółciowy), ze względu na możliwość wywołania silnych doznań bólowych. [10]

 

 

PIŚMIENNICTWO 

1. Arkuszewski Z., Podręcznik medycyny manualnej, Wyd. Elipsa –Jaim S.C., Kraków 2006, s. 26-27 

2. Baker B.A., Reisky P., Bóle i choroby kręgosłupa, Wyd. Amber, Warszawa 2001, s. 12-27, 56-70, 94-144 

3. Bauner A., Wiecheć M., Przewodnik metodyczny po wybranych zabiegach fizykalnych, Wyd. Markmed, Ostrowiec Św., 2005, s. 185, 211 

4. Błaszczyk J.W., Biomechanika kliniczna, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2004, s. 95-99 

5. Bober T., Zawadzki J., Biomechanika układu ruchu człowieka, Wyd. BK, Wrocław 2003, s. 170-173 

6. Bochenek A., Reicher M., Anatomia człowieka T.I, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2007, s. 267-272 

7. Ciejka E., Wójtowicz K., Ocena skuteczności stosowanych zabiegów fizjoterapeutycznych w leczeniu choroby zwyrodnieniowo-wytwórczej stawów obwodowych i kręgosłupa, Balneol Pol, 2009, 3(117), 189-193 8. Dewhurst-Maddock Olivea Terapia dźwiękiem, Firma Wydawniczo - Rekloamowa PERFEKT, Białystok 2001, s.14 

9. Dwornik M., Kujawa J., Białoszewski D., Słupik A., Kiebzak W., Elektromiograficzna i kliniczna ocena skuteczności neuromobilizacji u chorych z zespołami bólowymi części lędźwiowo-krzyżowej kręgosłupa, Ortop Traumatol Rehab, 2009, 2(6), 11, 164-176 

10. Fedorov V., Vitafon Treatment and Disease Prevention, RTC IMPEX, Moscow 2002, s. 15-68 

11. Fedorov V.A., Biophysical bases of myotremography. Techniqu, device and diagnostic value of myotremography, Proceedings of the Fourth International Conference “Vibroacustic in Medicine”, St. Petersburg 2006, s. 84-87 

12. Gladkova A.B., Fedorov V.A., Ryabchuk F.N, Research of microvibration background effect at rest in healthy children, Proceedings of the Fourth International Conference “Vibroacustic in Medicine”, St. Petersburg 2006, s. 96-99 

13. Hauggaard A., Persson A.L., Specific spinal stabilisation exercises in patients with low back pain – a systematic review, Phys Ther Rev, 2007, 12, 233-248 

14. Hawrylak A, Skolimowski T., Wójtowicz D., Ratajczak B., Barczyk K., Boerner E, Wpływ leczenia zachowawczego na wybrane parametry czynnościowe osób z dyskopatią odcinka lędźwiowego kręgosłupa, Inż Biomed, 11/2008,14, 43-46 

15. Hawrylak A., Skolimowski T., Barczyk K., Ratajczak B., Asymetria tułowia osób z dyskopatią odcinka lędźwiowego kręgosłupa na poziomie L5-S1, Fizjot Pol, 2008, 1(2), 8, 11-21 

16. Hoffman J., Dejewska I., Stępowska J., Hagner W., Wpływ rehabilitacji na wyniki leczenia operacyjnego dyskopatii odcinka lędźwiowo-krzyżowego, Kwart Ortop, 2009, 2, 156-161 

17. Kahn J., Elektroterapia – Zasady i zastosowanie, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2005, s. 131-153 

18. Kaltenborn F.M., Kręgosłup – badanie manualne i mobilizacja, Wyd. Rolewski, Lubicz 1998, s. 47-61, 110-150, 148-150 

19. Karamullin M., Shoutko A., Ekimova L., Shoumski I., Phyedorov V., Sosyukin A., Modulation of circulating CD34 and TdT cells number by means skincontact microvibrations on bone marrow with Chernobyl’s clean up workers, Europ Rad Res 2004, August 25-28, Budapest, Hungary 

20. Kiwerski J., Schorzenia i urazy kręgosłupa, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2001, s. 130, 360-362 

21. Klimas-Kuchtowa E., Muzyka a ruch, Muzykoter Pol, No3/4 (7/8), 2003, s.32 

22. Kovelenov A.Y, Research of efficiency of vibroacoustic therapy method in prophylaxis of influenza and other ARD, Proceedings of the Fourth International Conference “Vibroacustic in Medicine”, St. Petersburg 2006, s. 90-93 

23. Kovelenov A.Y., Obrezan A.G., Fiodorov V.A., Efficiency of vibro-acoustocal method of therapy for chronic virus hepatitis treatment, Proceedings of the Tenth International Congress on Sound and Vibration, 7-10 July 2003, Stockholm, Sweden 

24. Kovelenov A.Y., Research of efficiency of vibroacoustic therapy method in prophylaxis of influenza and other ARD, Proceedings of the Fourth International Conference “Vibroacustic in Medicine”, St. Petersburg 2006, s. 94 

25. Krechowiecki A., Czerwiński F., Zarys anatomii człowieka, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2004, s. 24-27 

26. Kucharski Z., Zastosowanie terapii akustyczno-multisynsensorycznej Musica Medica w zwalczaniu lęku w gabinecie stomatologicznym, Now Stomatol, 2005, 2/2005, 75-80 

27. Kurtow A. I., Wibroakusticieskoje wozdiejstwie w komplieksnom liecienii bolnych, WITANOWA, Sank – Peterburg 2003, s. 7-19, 86-90 

28. Kwolek A., Rehabilitacja medyczna, Wyd. Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2007, s. 116-129 

29. Lewandowska J., Golec E., Masłoń A., Cieślak B., Chrzanowski R., Ocena charakteru dolegliwości bólowych kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego u chorych z przepukliną krążka międzykręgowego, Kwart Ortop, 2008, 4, 72, 397-410 

30. Loeser J.D., Treede R.D., The Kyoto protocol of IASP Basic Pain Terminology, Pain, 2008, 137, 473-477 31. Łazowski J., Podstawy fizykoterapii, Wyd. AWF Wrocław, Wrocław 2002, s. 106-136, 216-270 

32. Łukowicz M., Weber – Zimmermann M., Ciechanowska K., Szefer A., Efekty włączenia sonoterapii do postępowania kinezyterapeutycznego w zespołach bólowych odcinka lędźwiowego kręgosłupa, Inż Biomed 2009, 1, 15, 41-43 

33. Maciejewski R., Torres K., Anatomia czynnościowa, Wyd. Czelaj, Lublin 2007, s. 104-106 

34. Marszałek A., Masaż klasyczny w terapii kregosłup, Med Man, 2006, 10, 4, 26-41 

35. Michajlik A., Ramotowski W., Anatomia i fizjologia człowieka, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2003, s. 58-59 

36. Mika T., Kasprzak W., Fizykoterapia, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2004, s. 25-35, 137-257, 329-364 37. Mizgier P., Kassolik K., Andrzejewski W., Skuteczność serii 10 zabiegów masażu klasycznego w zespole bólowym dolnego odcinka kręgosłupa, Rehab w prakt, No 3, 2009, s. 44-46 

38. Mulligan B.R., Terapia manualna, Wyd. POLIGRAFIX S.C., Kraków 2008, s. 10-13, 48-60 

39. Niewieński A., Latosiewicz R., Rutkowska I., Dakowicz A., Przydatność wybranych technik terapii manualnej (trakcji i mobilizacji) w leczeniu zachowawczym objawowej dyskopatii L5-S1, Post Rehab, 2009, 1, 35-39 

40. Nitiera-Kowalik A., Smyda A., Małkowska K., Mężyńska E., Szybalska B., Wykorzystanie metody McKenziego w kompleksowym usprawnianiu pacjentów z zespołem bólowym dolnego odcinka kręgosłupa w 21 WSZUR w Busku – Zdroju, Kwart Ortop, 2009, 2, 172-173 

41. Olczak A., Kuliński W., Domaniecki J., Zastosowanie metody PNF w leczeniu choroby dyskowej kręgosłupa, Fizjot Pol, 2008, 3(4), 8, 241-252 

42. Petrov S.B., Levkovsky N.S., Kurtov A.I., Levkovsky S.N., Research of the efficiency of vibroacoustic treatment method for the complex therapy in patients with prostate gland hyperplasia, Proceedings of the Fourth International Conference “Vibroacustic in Medicine”, St. Petersburg 2006, s. 71-76 

43. Pisula-Lewandowska A., Zastosowanie krioterapii ogólnoustrojowej w praktyce fizjoterapeutycznej, Prakt fizjot i rebab, 2010, 2/10, 54-57 

44. Rakowski A., Słobodzian J., Terapia manualna w zespołach bólowych kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego, Wyd. Centrum Terapii Manualnej dr Andrzeja Rakowskiego, Poznań 2001, s. 16-34 

45. Rankovich B., Influence of Vibroacoustic effect of "Vitafon" on ventilation rate and respiration in patients with chronic lung obstruction (COPD), Proceedings of the Fourth International Conference “Vibroacustic in Medicine”, St. Petersburg 2006, s. 86-99 

46. Rąpała K., Chaberek S., Truszczyńska A. Łukawski S., Walczak P., Ocena kształtu kanału kręgowego i kątów stawów międzykręgowych w odcinku lędźwiowym, Ortop Traumat Rehab, 2009, 3, 11, 228-231 

47. Rąpała K., Zespoły bólowe kręgosłupa, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2004, s. 7-10, 156-162, 182-185 48. Richard S.S., Clinical anatomy, Wyd. Lippincott Williams&Wilkins, USA 2004, s. 934-937