Już dawno sport wyczynowy przestał być sposobem na przyjemne spędzanie czasu wolnego i stał się pracą. Pogoń za sukcesem i sławą w sporcie wyczynowym przyczynia się do wzrostu urazów narządu ruchu zawodników. Intensywność treningów i walka o rekordy sprawiają, że uprawiający sport wyczynowy niejednokrotnie przekraczają granice ludzkich możliwości, co wpływa na występowanie urazów i mikrourazów, które doprowadzają do fatalnych w skutkach dysfunkcji narządu ruchu.

 

Charakterystyka urazów w wybranych dyscyplinach sportowych 

W zależności od uprawianej dyscypliny sportowej zawodnicy narażeni są na charakterystyczne dla poszczególnych sportów urazy, które są związane z występowaniem dużych przeciążeń w obrębie narządu ruchu. Pośrednio negatywnie odbija się to również na narządach wewnętrznych. 

Biegi lekkoatletyczne – najczęściej uszkodzenia występują w obrębie kończyn dolnych, szczególnie podczas nieprawidłowo prowadzonej rozgrzewki lub wskutek zmęczenia po długotrwałym wysiłku albo w czasie biegania po twardej nawierzchni. Urazy obejmują ścięgna Achillesa, mięśnie: łydki, czworogłowe i dwugłowe uda oraz krawieckie. U sprinterów obserwuje się złamania z oderwaniem krętarza małego, kolca biodrowego przedniego dolnego, guza kulszowego i guzowatości kości piszczelowej. U uprawiających bieg z przeszkodami często dochodzi do złamania II i III kości śródstopia, a u wszystkich biegających w wyniku potknięcia (poślizgnięcia) i upadku na kończynę górną dochodzi do złamania kości przedramienia i ramiennej. 

Skoki lekkoatletyczne – występują podobne uszkodzenia, jak u biegaczy, a także dochodzi do stłuczenia okostnej kości piętowej, skręcenia stawu skokowego, uszkodzenia łąkotek (skok w dal i trójskok), występowania dużej bolesności w obrębie chrząstki rzepki (skok wzwyż). 

Rzuty lekkoatletyczne – dochodzi do naderwania mięśnia dwugłowego ramienia i ścięgna głowy długiej tego mięśnia, oderwania guzka większego kości ramiennej i naderwania mięśnia skośnego brzucha, spiralnego złamania kości ramiennej oraz oderwania wyrostków kolczystych kręgosłupa. 

Piłka nożna – najczęstszymi przyczynami uszkodzeń są upadki, zderzenia z zawodnikiem i uderzenia piłką. Do typowych urazów należą: skręcenia stawów kolanowych, naderwania więzadła pobocznego piszczelowego, zgniecenia łąkotek, naderwania mięśni (głównie przywodzicieli uda), złamania kości piszczelowej. U bramkarzy dochodzi do uszkodzeń obręczy barkowej, okolicy stawów łokciowych i palców rąk oraz złamań obojczyka i żeber. 

Piłka ręczna – większość urazów dotyczy kończyn górnych, w szczególności oderwania ścięgien mięśni prostowników od paliczków dalszych IV i V palców ręki, skręcenia, zwichnięcia i złamania palców rąk (wskutek nieprawidłowego chwytania piłki), zwichnięcia stawu łokciowego, naderwania przyczepu mięśnia podłopatkowego (w wyniku złego rzutu lub blokowania przez przeciwnika). 

Koszykówka – często spotykanymi uszkodzeniami są skręcenia i zwichnięcia palców rąk (wskutek zderzenia z piłką lub zawodnikiem), naderwanie ścięgna Achillesa, skręcenie stawu skokowego górnego, naciągnięcie mięśni łydki, grzbietu i brzucha (w wyniku gwałtownych ruchów). 

Siatkówka – typowymi uszkodzeniami są skręcenia i zwichnięcia stawów palców rąk, głównie kciuka, skręcenia w stawie nadgarstkowym, złamania kości łódkowatej ręki i kości promieniowej przedramienia oraz zapalenia pochewek ścięgnistych mięśni prostowników przedramienia, naderwania przyczepu mięśnia podłopatkowego, naderwania przyczepu obwodowego mięśnia nadgrzebieniowego, skręcenia stawów skokowych i zerwania ścięgien Achillesa. 

Hokej na lodzie – większość uszkodzeń powstaje w wyniku upadku, uderzenia kijem lub krążkiem, zderzenia z zawodnikiem czy bandą, co prowadzi do urazów w obrębie głowy (rany łuków brwiowych, złamania kości nosa, szczęki i żuchwy), klatki piersiowej (złamania żeber, obojczyka) i obręczy barkowej. 

Hokej na trawie – uszkodzenia są podobne do występujących w hokeju na lodzie. Notuje się też złamania główki drugiej kości śródręcza i złamania kości piszczelowej. Częstymi urazami są skręcenia w stawach skokowych i kolanowych oraz stłuczenia obręczy barkowej. 

Rugby – na rodzaj kontuzji decydujący wpływ ma formacja, w której występuje zawodnik. Zawodnicy tzw. pierwszej linii, czyli młynarz oraz lewy i prawy filar, ze względu na bezpośredni kontakt z przeciwnikiem, doznają najczęściej obrażeń głowy oraz obręczy barkowej i kończyn górnych. Zawodnicy drugiej linii (prawy i lewy wspieracz) oprócz urazów obręczy barkowej narażeni są na uszkodzenia kręgosłupa, ze względu na charakterystyczną pochyloną pozycję. Zawodnicy trzeciej linii (wiązacze i łącznik młyna) oraz ataku przeważnie ulegają urazom kończyn dolnych, obręczy barkowej i kończyn górnych. Najczęstsze kontuzje to zwichnięcia barku, naciągnięcia i naderwania więzadeł i ścięgien kończyn dolnych oraz liczne stłuczenia. 

Judo – częstymi uszkodzeniami są skręcenia palców rąk i stóp, stłuczenia i skręcenia stawu łokciowego, złamania kości łódkowatej ręki i zwichnięcie stawu barkowego. Przy rzutach na matę dochodzi do urazu łąkotek i odcinka lędźwiowego kręgosłupa oraz złamania żeber. 

Zapasy – do typowych uszkodzeń należą zwichnięcia stawu barkowego i palców rąk, podwichnięcia w stawie łokciowym, złamania wyrostków kolczystych kręgów szyjnych, żeber i obojczyka, naderwania mięśni dwugłowego uda, najszerszego grzbietu, prostego brzucha i piersiowego większego. 

Boks – najczęściej obrażenia dotyczą kończyny górnej atakującej, głowy i tułowia. Typowymi urazami w obrębie kończyny są złamania kości śródręcza i palców oraz odłamki chrzęstne i kostne wśród kości nadgarstka. W obrębie głowy często uszkadzane są łuki brwiowe i jarzmowe, wargi, występuje zmiażdżenie małżowiny usznej oraz złamania kości nosa, żuchwy. Uderzenia w tułów w okolice wątroby, serca, splotu słonecznego są przyczyną nokautu. Podnoszenie ciężarów – w związku z dużymi napięciami dynamicznymi i statycznymi mięśni dochodzi do naderwania mięśnia dwugłowego ramienia, głównie głowy długiej i jej ścięgna oraz mięśni brzucha, a także oderwania mięśni od wyrostków kolczystych kręgów szyjnych i górnych piersiowych, skręcenia stawu barkowego. Duże obciążenie stawów kolanowych przyczynia się do naderwania więzadła pobocznego piszczelowego i uszkodzenia łąkotek, natomiast przyjmowanie postawy hiperlordotycznej powoduje uszkodzenie krążków międzykręgowych kręgów lędźwiowych. 

Kajakarstwo i wioślarstwo – do najczęstszych uszkodzeń należą: stłuczenia, wylewy krwawe i złamania palców rąk, pęcherze lub ropnie na stronie dłoniowej rak, zapalenia pochewek ścięgnistych mięśni zginaczy przedramienia

Kolarstwo – najczęstszymi przyczynami uszkodzeń są upadki, przy których dochodzi do urazów głowy, otarć kończyn dolnych i górnych, złamań obojczyka, kości łódkowatej ręki, kości promieniowej przedramienia oraz do złamania ze zwichnięciem stawu skokowego i podwichnięcia stawu barkowo–obojczykowego. 

Tenis ziemny — typowymi uszkodzeniami są skręcenia stawu skokowego, naderwania ścięgna Achillesa, naderwania więzadła pobocznego piszczelowego stawu kolanowego, uszkodzenia łąkotek, naderwania ścięgna głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia, zwichnięcia w stawie barkowym i barkowo–obojczykowym. Narciarstwo – większość uszkodzeń spowodowana jest błędami technicznymi, złą koordynacją, niezachowaniem dyscypliny podczas biegu, zjazdu czy skoku lub wadliwym sprzętem. Przy upadku z rotacją ciała dochodzi do naderwania więzadeł stawu skokowego, złamania jednej lub obu kostek, złamania kości podudzia, naderwania więzadła pobocznego piszczelowego stawu kolanowego, uszkodzenia łąkotek, spiralnego złamania uda lub zwichnięcia stawu biodrowego. Upadek do przodu powoduje naderwanie ścięgien Achillesa i mięśni łydek oraz zerwanie więzadła krzyżowego tylnego (przy wyprostowanym stawie kolanowym). Wypadki narciarskie prowadzą niekiedy do złamań kręgosłupa z uszkodzeniem rdzenia kręgowego, a w przypadku zablokowania kijka do zwichnięcia stawu barkowego. 

Łyżwiarstwo – częstymi urazami są złamania kości łódkowatej ręki i kości promieniowej przedramienia (przy upadku na wyprostowaną kończynę górną), skręcenia stawu skokowego i złamania kości podudzia (wskutek skręcenia). Nieodpowiednio dobrane obuwie może być przyczyną zapalenia kaletek maziowych w obrębie kości piętowej i zapalenia ścięgna Achillesa. 

Gimnastyka – większość urazów powstaje w wyniku upadku z przyrządu, nieudanego zeskoku i zderzeń z przyrządami. Przy próbie zamortyzowania upadku dochodzi do typowych złamań kości promieniowej, nadkłykciowego złamania kości ramiennej i złamania kości łódkowatej. Przy ćwiczeniach na kółkach lub na drążku, szczególnie przy niewłaściwym doborze szerokości uchwytu, obserwuje się skręcenia i zwichnięcia stawu barkowego, a nawet uszkodzenia splotu barkowego. Duże obciążenia mięśni obręczy barkowej wpływają na naciągnięcia i naderwania mięśnia naramiennego i podłopatkowego. W czasie ćwiczeń z podporem często odnotowuje się skręcenia rąk i ich palców. Uderzenia o drążek czy poręcze powodują tępe urazy mięśni brzucha, prowadząc do powstania stłuczeń i krwiaków. Podczas skoków dochodzi do naderwania ścięgna Achillesa. 

 

Zasady postępowania po urazach 

W wyniku urazu pojawia się ostry stan zapalny, charakteryzujący się zwiększoną ciepłotą okolicy, miejscowym bólem, wystąpieniem krwiaka i ograniczeniem czynności. Usprawnianie lecznicze ma na celu zmniejszenie bólu, obrzęku i likwidację krwiaka poprzez wymuszenie odkładania się kolagenu w przebiegu fizjologicznych osi napięć mięśni, ścięgien i więzadeł oraz odtworzenie czucia proprioceptywnego z obszaru stawu. Cel zostanie osiągnięty, gdy będzie możliwe zastosowanie unieruchomienia względnego zamiast unieruchomienia bezwzględnego i prowadzenie leczenia czynnościowego. Ważne jest by pamiętać, że zbyt wczesne zastosowanie masażu i ciepła sprzyja powstawaniu pourazowych skostnień pozaszkieletowych, głównie w mięśniach.

 

Kwalifikowanie do masażu i jego wykonanie 

Masaż, oddziałuje poprzez mechanizmy nerwowe i humoralne na cały organizm. Podstawę do wykonania masażu stanowi zawsze skierowanie lekarskie wystawione po uprzednim rozpoznaniu klinicznym z uwzględnieniem przeciwwskazań (nieuwzględnienie tych zasad grozi zaostrzeniem procesu chorobowego lub wystąpieniem powikłań). Masażysta powinien ściśle współpracować z lekarzem. Wynik masażu zależy od poprawności wykonania zabiegu. Masaż stanowi zazwyczaj uzupełnienie leczenia prowadzonego w sposób kompleksowy różnymi innymi metodami. Każdy zabieg zaczyna się od masażu powierzchownego, ogólnego, po czym stopniowo przechodzi się do właściwych miejsc i do głębszych tkanek. Jego intensywność zależy od zastosowanej siły rękoczynów, wielkości powierzchni i czasu trwania. Czynniki te składają się na dawkę zabiegu. Są one w dużej mierze subiektywne, a ocena ich wielkości zależy w dużej mierze od doświadczenia masażysty i reakcji organizmu pacjenta. Należy więc bacznie obserwować reakcje pacjenta i każdorazowo dostosowywać dawkę masażu do aktualnego stanu.

Na początku czas poszczególnych zabiegów jest krótszy, a wywierana siła mniejsza, po czym intensywność zwiększa się w miarę jak pacjent coraz lepiej znosi zabieg. Masaż musi być wykonany tak, by chory zarówno podczas zabiegu, jak i po nim, nie odczuwał bólu. Po zabiegu pacjent powinien wypoczywać jakiś czas w pozycji leżącej, po to, by wygasły reakcje na zastosowane bodźce. Masażysta musi wiedzieć, jaką reaktywnością cechuje się organizm pacjenta. Zbyt słabe bodźce w stosunku do indywidualnej reaktywności, o sile mniejszej od jej progu, nie wywołają żadnych zmian, a nawet mogą pogorszyć stan zdrowia. Natomiast zbyt silne mogą wywołać niepożądane reakcje i również pogorszyć stan zdrowia. Działanie regulacyjne w odniesieniu do czynności fizjologicznych wywierają tylko bodźce o odpowiednio dobranej sile. Należy jeszcze raz powtórzyć: w skierowaniu na masaż lekarz powinien podać rozpoznanie i stadium choroby, obszar ciała, jaki ma być poddany zabiegowi, cel zabiegu, stosowane leki oraz ewentualne łączenie z innymi zabiegami fizykoterapeutycznymi. Natomiast wykonujący masaż powinien dodatkowo stwierdzić, w jakim stanie kondycji fizycznej i psychicznej znajduje się chory i przede wszystkim określić jego konstytucję. Dodatkowe niezbędne informacje masażysta powinien uzyskać z przeprowadzonego przez siebie wywiadu i dokonanych obserwacji, poddając pacjenta badaniu wzrokowemu i palpacyjnemu.

Zaliczenie pacjenta do odpowiedniego typu konstytucyjnego jest bardzo ważne, ponieważ osoba z przewagą działania układu współczulnego wymaga stosowania krótkotrwałych, słabych bodźców, krótkich przerw, a z przewagą układu przywspółczulnego silnych, długotrwałych bodźców i długich przerw. Nie wnikając w szczegóły należy przypomnieć, że z wielu objawów sympatykotonii do ważniejszych należą: zwiększony dermografizm, i napięcie mięśni szkieletowych, przyspieszone tętno, zwiększona częstość oddechów, duża pobudliwość nerwowa, wrażliwość na ciepło i brak pobudliwości na zimno, duża potliwość, szybkie narastanie zmęczenia i ustępowanie objawów zmęczenia. Konstytucjonalny typ parasympatyczny cechują objawy przeciwne. Dla właściwego dawkowania zabiegu istotna jest również ocena wydolności ogólnej organizmu pacjenta. Im jest ona mniejsza, tym mniejsze powinno być obciążenie organizmu masażem. Ważna jest również ocena stanu skóry i tkanki podskórnej, ponieważ zabieg dotyczy ich bezpośrednio. Należy pamiętać, że zmiany w narządach wewnętrznych mogą na skutek odruchów trzewno-skórnych wywoływać w odpowiednich dermatomach miejscowe zmiany w skórze w postaci zwiększenia bolesności, zwiększenia wrażliwości dotykowej czy zwiększenia napięcia. Z kolei należy też ocenić stan czynnościowy tkanki łącznej, badając przesuwalność skóry względem niej oraz przesuwalność tkanki podskórnej względem powięzi mięśni leżących poniżej.

Należy również ocenić stan mięśni szkieletowych. Odruchy trzewno-mięśniowe mogą bowiem w przypadku zmian w narządach wewnętrznych powodować w odpowiednich miotomach zwiększenie szybkości występowania odruchów, zwiększenie napięcia mięśni, a w dermatomach głęboką hiperalgezję (przeczulicę, nadmierne odczuwanie wrażeń w reakcji na umiarkowany bodziec, np. lekkie dotknięcie, muśnięcie skóry) i hiperestezję (odczuwanie nawet słabych bodźców działających na powierzchnię ciała jako bardzo przykrych i bolesnych – również przez jakiś czas po ich zadziałaniu). Dłużej utrzymujące się napięcie mięśni występuje w postaci dostrzegalnych pasemek lub jest wyczuwalne podczas masażu. Zaburzenie ukrwienia mięśni, powodujące zwiększone nagromadzenie w nich produktów przemiany materii, prowadzi do powstania miogelozy (są to stwardnienia osadzające się w mięśniach w obszarze ramion, mięśni trapezowych i ogólnie wokół górnej części kręgosłupa piersiowego, powstałe w wyniku rozpadu pasożytów, które nie zostały na czas „pożarte” przez fagocyty i usunięte z organizmu), którą stwierdza się palpacyjnie. W mięśniu można wyczuć ograniczone, twarde zmiany wielkości ziarna grochu. Należy odróżniać je od występujących niekiedy w mięśniach pojedynczych pasemek mięśni o zwiększonym napięciu, które mają jednak wyraźny kształt wrzeciona. Palpacyjnie bada się również stan okostnej, zwracając uwagę na punkty bolesne na ucisk, miejsca wypukłe i zagłębienia, miejsca, w obrębie których stwierdza się odchylenia od stanu prawidłowego powinny być zaznaczone na odpowiednim schemacie dołączonym do dokumentacji prowadzonej przez masażystę Wykonując masaż sportowy trzeba brać pod uwagę wiele istotnych czynników tj.: płeć i wiek zawodnika, stan jego wytrenowania, stopień reaktywności neurowegetatywnej, rodzaj uprawianej dyscypliny sportowej, wielkość obszaru objętego masażem oraz porę roku. Należy pamiętać, że u kobiet stosujemy masaż mniej intensywny niż u mężczyzn, ta sama zasada obowiązuje przy masażu juniorów w stosunku do seniorów. Zawodników o dużej masie mięśniowej i uprawiających dyscypliny siłowe oraz wytrzymałościowe należy masować energiczniej i silniej niż sportowców startujących w zawodach technicznych i precyzyjnych. W dyscyplinach sportowych szybkościowo siłowych masaż sportowy możemy zastąpić masażem wodnym wirowym i pneumatycznym, w sportach wytrzymałościowych przeprowadza się masaż o działaniu rozluźniającym i łagodzącym.

W dyscyplinach technicznych bardziej wskazane jest zastosowanie kąpieli wodnych niż masażu ręcznego. Sportowców uprawiających gry zespołowe masujemy ręcznie i stosujemy bicze szkockie. Wielkość obszaru objętego masażem sportowym jest uzależniona od części ciała zaangażowanych w daną dyscyplinę sportową. Przy ogólnych obciążeniach należy zastosować masaż całościowy, natomiast przy obciążeniu poszczególnych partii masaż częściowy. Wykonując masaż całościowy działamy na organizm ogólnowzmacniająco i ogólnopobudzająco, natomiast masaż częściowy ukierunkowany na określone grupy mięśniowe, biorące największy udział w zawodach, przyśpiesza usuwanie produktów zmęczenia. Masaż sportowy, aby był skuteczny należy wykonywać w seriach nie dłuższych niż 20 zabiegów, po których musimy zastosować przerwę 14 dniową, ze względu na odczyn przyzwyczajenia mięśni do bodźców mechanicznych. W przerwach tych wskazane są inne zabiegi fizykoterapeutyczne. W praktyce sportowej bardzo mało czasu przeznacza się na bierny odpoczynek i dlatego masaż stosujemy przez większą część roku kalendarzowego. Aby masaż spełniał swoje zadanie, musimy stopniowo zwiększać czas trwania, jak również intensywność bodźców.

 

Urazy w sporcie 

Urazy skóry 

W sporcie wyczynowym skóra w pierwszej kolejności narażona jest na wszelkiego rodzaju uszkodzenia w postaci otarcia, zdarcia, pęknięcia czy też odparzenia, prowadzące do powstania rany, a w następstwie do blizny pourazowej. 

 

Rany 

Rana jest to uszkodzenie ciała połączone z przerwaniem ciągłości powłok skórnych. Po chirurgicznym zaopatrzeniu rany w celu przyspieszenia procesu jej gojenia się należy przeprowadzać masaż ręczny, który w pierwszej kolejności wykonuje się powyżej i poniżej miejsca występowania rany. Stosuje się głaskanie, rozcieranie i ugniatanie w pasmach podłużnych. W przypadku rany na kończynie (dolnej lub górnej) zaleca się masaż kontralateralny, a przy występowaniu obrzęku – drenaż limfatyczny. Po kilku zabiegach wstępnych masuje się okolicę rany od obwodu w kierunku brzegów rany oraz wokół rany, stosując głaskanie i rozcieranie. Po zagojeniu się rany i odpadnięciu strupa należy przystąpić do likwidacji blizny. 

 

Blizny pourazowe i pooperacyjne 

Blizny pourazowe i pooperacyjne są efektem urazów mechanicznych i zabiegów chirurgicznych. Postępowanie usprawniające ma na celu poprawienie krążenia w obrębie blizny, zmiękczenie i zmniejszenie blizny, rozluźnienie tkanki łącznej oraz uelastycznienie tkanek. Niekiedy odczuwa się ból w miejscu występowania blizny, który może być nerwobólem spowodowanym wciągnięciem nerwów do tkanek blizny albo ta dolegliwość jest efektem zaburzenia ukrwienia tego miejsca. Przed masażem zaleca się zastosowanie takich zabiegów fizykalnych, jak: diadynamik, jonoforeza, fonoforeza, ultradźwięki, masaż wirowy. Masowanie można rozpocząć jeszcze przed wyciągnięciem szwów. Zabiegiem obejmuje się miejsca poniżej i powyżej blizny, stosując głębokie głaskanie, powolne rozcieranie i ugniatanie podłużne. Po wyciągnięciu szwów i całkowitym zrośnięciu rany, w pierwszym okresie przeprowadza się masaż na oliwce wokół blizny, stosując zbieżne, dośrodkowe głaskanie i rozcieranie. Po kilku wstępnych zabiegach należy również rozcierać samą bliznę w obu kierunkach oraz stopniowo wprowadzać ugniatanie okolicy i samej blizny. Gdy blizna odpowiednio zmięknie, przystępuje się do rozcierania zrostów głębokich w następujący sposób: ujmuje się tkanki w obrębie blizny między kciuki i wskaziciele, i odrywa się od podłoża. Tak ujętą bliznę rozciera się w obu kierunkach, a następnie przełamuje, wykonując ruchy rękami w strony przeciwne. Gdy blizna i jej najbliższe otoczenie są już dobrze rozmasowane, można wykonać rolowanie, przesuwając fałd skórny przez środek blizny, z jednego końca na drugi. Po masażu zaleca się wcieranie maści, które powodują dodatkowe rozmiękczanie blizny. 

 

Oparzenia i odmrożenia 

Oparzenia są to zmiany miejscowe lub ogólne, powstałe w wyniku zadziałania na tkanki wysokiej temperatury, np. ognia, wrzącej substancji, promieniującego ciepła itp. Wyróżnia się 4 stopnie oparzenia. Przy oparzeniach II0 (rumień, obrzęk, objawy zapalne, pęcherze, częściowa martwica) i III° (martwica skóry i głębszych tkanek, blizna) wskazany jest masaż. Odmrożenia są to miejscowe zmiany, głównie na obwodowych częściach ciała, spowodowane działaniem niskiej temperatury. Wyróżnia się 4 stopnie odmrożenia. Przy odmrożeniach II° (pęcherze i objawy zapalne) i III° (martwica skóry i blizny) wskazany jest masaż. Postępowanie usprawniające krążenie płynów tkankowych i procesy gojenia przeprowadza się podobnie tak przy oparzeniach, jak i przy odmrożeniach. W pierwszej kolejności należy przeprowadzić masaż ręczny powyżej miejsca odmrożenia z zastosowaniem głaskania, rozcierania i ugniatania podłużnego. W przypadku oparzenia (odmrożenia) tylko jednej kończyny można wykonać masaż kontralateralny. W celu usprawnienia krążenia w obrębie rany masuje się jej okolicę wzdłuż brzegów oraz promieniście, od obwodu w kierunku brzegu rany, stosując głaskanie i rozcieranie. Dobre efekty uzyskuje się po zastosowaniu drenażu limfatycznego z ominięciem rany. Po utworzeniu się blizny należy przystąpić do jej rozmiękczania, postępując jak przy masażu blizny. 

 

Urazy mięśni i ścięgien 

Stłuczenie to uszkodzenie ciała bez przerwania ciągłości skóry, spowodowane urazem bezpośrednim. Charakteryzuje się ono uszkodzeniem włókien mięśniowych warstw głębokich przylegających do kości, zasinieniem oznaczającym wylew krwi do tkanek, obrzękiem i miejscową bolesnością. Stłuczenia mięśni najczęściej są lekceważone, ze względu na brak występowania krwiaka powierzchownego. Uszkodzenie mięśnia jest odwrotnie proporcjonalne do stopnia kurczu mięśni w chwili zadziałania urazu, tzn., że im większe rozluźnienie mięśni powierzchownych, tym większy uraz warstw głębokich i możliwość powstania krwiaka. Uszkodzenia mięśni mogą wystąpić w obrębie brzuśca, przejścia mięśnia w ścięgno, ścięgna albo w miejscu przyczepu ścięgna do kości. Dzieli się je na: naciągnięcia, naderwania i rozerwania.

 

Stłuczenia i naciągnięcia mięśnia 

Naciągnięcie mięśnia, czyli uszkodzenie lekkie, spowodowane jest urazem pośrednim, powodującym uszkodzenie mięśnia w miejscu, w którym w momencie wykonywania gwałtownego ruchu dochodzi do zmniejszenia rozciągliwości. Naciągnięcie może dotyczyć każdej części brzuśca, a miejscem szczególnie wrażliwym jest połączenie mięśniowo-ścięgniste. Uszkodzeniu ulega mała liczba włókien mięśnia lub ścięgna i towarzyszy temu powstanie krwiaka. Krwiak śródmięśniowy, czyli patologiczny zbiornik krwi jest naturalnym następstwem stłuczenia i naciągnięcia mięśnia, przy których uszkodzeniu ulegają naczynia krwionośne z towarzyszącym wtórnym wysiękiem w warstwach międzypowięziowych i powięziowych, co niekorzystnie wpływa na ukrwienie mięśnia. Niewłaściwie leczony krwiak może ulec zwłóknieniu, skostnieniu albo mogą powstać zrosty międzymięśniowe lub przykurcze. Zastosowanie właściwego leczenia spowoduje całkowite wchłonięcie krwiaka i pełną odbudowę tkanki mięśniowej, która powróci do prawidłowej czynności. Zaniki mięśni mogą nastąpić z powodu zaburzenia ich unerwienia lub ukrwienia. Uszkodzenie mięśnia, kości czy stawu, a także dłuższe niewykonywanie przez mięsień czynności prowadzi do jego zaniku. W pierwszej kolejności dochodzi do utraty przerostu włókien mięśniowych, następnie zmniejsza się liczba włókien wskutek ich nieodwracalnego zwyrodnienia, kolejno tkanka mięśniowa stopniowo przerasta tkanką włóknistą i zmniejsza się zdolność magazynowania energii. Mięsień traci na sile pojedynczego skurczu oraz na wytrzymałości podczas pracy. Jeżeli nie można zwiększyć masy i siły mięśniowej osłabionych mięśni poprzez ćwiczenia czynne z oporem, w pierwszej kolejności przeprowadza się masaż i ćwiczenia izometryczne. 

W postępowaniu leczniczym należy zwrócić uwagę na to, aby nie nastąpiło zbyt wczesne uruchomienie, ponieważ spowoduje ono uszkodzenie tworzących się nowych naczyń i świeże krwawienie. Z kolei zbyt długie unieruchomienie wpływa na tworzenie się nadmiernej ilości tkanki ziarninowej, mogącej ulegać zwłóknieniu. Błędy lecznicze wpływają również na ograniczenie ruchomości stawu lub jego destabilizację, powstanie blizny, która wyłącza mięsień z pracy, upośledzając jego rozciągliwość, siłę i wytrzymałość. 

Po stłuczeniu i naciągnięciu mięśnia z małym krwiakiem stosuje się unieruchomienie i zimne okłady, w celu obkurczenia naczyń krwionośnych i zapobieżenia nawrotom krwiaka. Korzystnie to wpłynie na wygojenie i pozostanie mała blizna z minimalną dysfunkcją stawu czy kurczliwością mięśnia. Przy krwiakach dużych stosuje się miejscowo zimne okłady uciskowe i unieruchomienie całej kończyny głównie dwa sąsiednie stawy na ok. 10 dni. Po tym czasie unieruchomienie likwiduje się tylko w celu przeprowadzenia zabiegów fizykalnych i ćwiczeń czynnych, wykonywanych do granicy bólu. Przy krwiakach rozległych stosuje się miejscowo zimne okłady uciskowe i unieruchomienie kończyny przez kilka tygodni. 

W pierwszych dniach po urazie przeprowadza się masaż i ćwiczenia kontralateralne oraz ćwiczenia oddechowe. Pod koniec okresu unieruchomienia stosuje się masaż i ćwiczenia izometryczne do granicy bólu kończyny chorej, a także masaż i ćwiczenia kontralateralne z maksymalnym obciążeniem, kilka razy dziennie i tyle samo razy ćwiczenia ipsilateralne z maksymalnym oporem. 

Po okresie unieruchomienia bezwzględnego następuje okres unieruchomienia względnego, które również na czas rehabilitacji jest likwidowane. Przeprowadza się ćwiczenia czynne wolne, a po nich zimne okłady na miejsce urazu. Można też po ćwiczeniach, w celu likwidacji obrzęku, zastosować drenaż limfatyczny lub w celu zmniejszenia bólu i resorpcji krwiaka masaż ręczny powyżej i poniżej miejsca stłuczenia czy naciągnięcia. Stosuje się głaskanie, rozcieranie, ugniatanie podłużne i wibrację. Kolejno wykonuje się masaż od obwodu w kierunku brzegów krwiaka (głaskanie, rozcieranie) i głaskanie wokół brzegów krwiaka. Po mniej więcej 3 tygodniach od wystąpienia urazu przystępuje się do masażu i ćwiczeń czynnych z oporem uszkodzonego mięśnia, a w przypadku występowania obrzęku w dalszym ciągu należy wykonywać drenaż limfatyczny, kilka razy dziennie. W tym okresie następuje całkowite obciążenie kończyny chorej.

 

Naderwania mięśnia 

Naderwanie mięśnia, czyli uszkodzenie średnie mięśnia, spowodowane jest urazem pośrednim, przy którym dochodzi do rozerwania dużej liczby włókien mięśniowych. Uszkodzenie to przebiega podobnie jak naciągnięcia mięśnia, przy czym okres unieruchomienia bezwzględnego i względnego jest dłuższy. Usprawnianie lecznicze przebiega tak samo jak w uszkodzeniach lekkich, ale ćwiczenia czynne z oporem i całkowite obciążanie chorej kończyny można rozpocząć dopiero po 3 miesiącach od wystąpienia urazu.

 

Rozerwania mięśnia 

Rozerwanie mięśnia, czyli uszkodzenie ciężkie mięśnia, jest to całkowite przerwanie włókien mięśnia lub ścięgna. U sportowców wyczynowych stosuje się leczenie operacyjne, zespalające oba końce mięśnia czy ścięgna, po którym następuje usprawnianie lecznicze podobne do usprawniania naderwanego mięśnia. 

 

Entezopatia mięśnia podkolanowego i mięśnia dwugłowego uda

Entezopatia jest to dolegliwość bólowa związana ze zmianami chorobowymi przyczepów ścięgnistych mięśni do kości, które powstają wskutek działania dużych naprężeń i obciążeń na mięsień. W wyniku oddziaływania zbyt dużych sił pojedyncze włókna ścięgna odrywają się od podłoża i przemieszczają się w głąb ścięgna a tworzący się krwiak może ulec uwapnieniu. Konsekwencją tego jest osłabienie wytrzymałości ścięgna, powodujące ból i prowadzące do oderwania się ścięgna od przyczepu. Do entezopatii mięśnia podkolanowego dochodzi w wyniku przeciążenia tego mięśnia podczas intensywnego biegania, głównie po nierównym terenie. Intensywne bieganie w takim terenie lub po nachylonym torze bieżni wpływa na częste ustawianie stopy w pronacji i skręcanie podudzia do wewnątrz. Przeciążenie mięśnia podkolanowego wywołuje ból na bocznej stronie stawu kolanowego, poniżej linii stawu i z przodu więzadła pobocznego. Przeciążenie mięśnia dwugłowego uda objawia się bólem po bocznej stronie stawu kolanowego, z tyłu i z boku głowy kości strzałkowej. 

Postępowanie usprawniające obejmuje ograniczenie biegania, szczególnie w terenie pagórkowatym, oraz masaż rozluźniający podudzia i uda. W okolicę boczną stawu kolanowego wciera się maść o działaniu przeciwbólowym i przeciwzapalnym. Po kilku zabiegach wstępnych przeprowadza się masaż stawowy centryfugalny, przy którym w fazie końcowej wciera się powyższe maści albo kompozycję olejków eterycznych. Kolejno stosuje się masaż okostnowy na nadkłykieć boczny kości udowej (przyczep początkowy mięśnia podkolanowego) lub na głowę kości strzałkowej (przyczep końcowy mięśnia dwugłowego) z zastosowaniem powyższych środków wspomagających masaż.

 

Rozerwanie ścięgna Achillesa 

Rozerwanie ścięgna Achillesa najczęściej spowodowane jest urazem napiętego mięśnia trójgłowego łydki (np. kopnięcie), nagłym napięciem tego mięśnia (np. bieg, skok) oraz gwałtownym jego rozciągnięciem. Typowymi miejscami zerwania są okolica przyczepu mięśnia do guza piętowego oraz od 2 – 6 cm powyżej guza piętowego. Objawami zerwania są: nagły silny ból w dolnym odcinku podudzia, ubytek ścięgna (dołek) stwierdzany przy badaniu palpacyjnym, brak ruchu zgięcia podeszwowego stopy przy ucisku klamrowym na mięsień trójgłowy łydki wykonywanym w klęku prostym, przy zwisającej stopie (test transmisji), obrzęk i wylew podskórny w obrębie ścięgna i stawu skokowego, osłabienie siły mięśnia trójgłowego oraz w pozycji stojącej niemożność uniesienia się na palcach chorej kończyny. Postępowanie lecznicze obejmuje okres unieruchomienia po operacyjnej rekonstrukcji ścięgna i okres po zlikwidowaniu unieruchomienia. W pierwszym okresie należy przeprowadzać masaż i ćwiczenia kontralateralne, zwracając szczególną uwagę na staw skokowy i ścięgno Achillesa, a także na mięśnie trójgłowy łydki i czworogłowy uda oraz staw kolanowy. W drugim okresie, w związku z występującym obrzękiem, stosuje się w pierwszej kolejności drenaż limfatyczny kończyny dolnej chorej, następnie masaż powyżej miejsca uszkodzenia i kolejno masaż stawu skokowego i ścięgna oraz stopy. W celu szybszego odzyskania sprawności przez ścięgno i kończynę dolną należy kontynuować masaż kontralateralny. Po ustąpieniu obrzęku przystępuje się do masowania, stosując najpierw głaskanie, rozcieranie, delikatne ugniatanie podłużne i wibrację powyżej miejsca uszkodzenia. Jeżeli po ćwiczeniach czynnych bez oporu wystąpi obrzęk podudzia, można zastosować drenaż limfatyczny lub masaż kostką lodu. W tym okresie bardzo dobre efekty uzyskuje się stosując masaż wirowy z dodatkiem soli leczniczych. Masaż ścięgna rozpoczyna się po odpadnięciu strupa z rany. Do masażu używa się oliwki albo kompozycji olejków eterycznych. Stopniowo zwiększa się siłę poszczególnych technik (głaskanie, rozcieranie, ugniatanie). Oklepywanie ścięgna wprowadza się pod koniec okresu rehabilitacji, gdy ścięgno jest gotowe na przyjęcie dużego obciążenia. 

 

Entezopatia rozcięgna podeszwowego 

Rozcięgno podeszwowe biegnie po stronie podeszwowej stopy od guza kości piętowej do podstawy paliczków bliższych 5 palców. Wpływa ono na czynnościową stabilizację stopy podczas chodzenia i biegania. Przeciążenie rozcięgna ma miejsce podczas fazy obciążenia i odbicia się stopy, przy których następuje obniżenie sklepienia podłużnego stopy. Sumujące się mikrourazy okolicy pięty mogą doprowadzić do entezopatii lub ostrogi piętowej. Objawy bólowe w miejscu przyczepu rozcięgna do kości piętowej najczęściej pojawiają się rano oraz w fazie początkowej i końcowej treningu, a także po zakończeniu treningu. Najczęściej dochodzi do stanu przewlekłego, ponieważ dolegliwości są lekceważone i zgłaszane zbyt późno, co niekorzystnie wpływa na czas leczenia. 

Postępowanie lecznicze w okresie ostrym obejmuje masaż kostką lodu okolicy pięty albo masaż ręczny (głównie rozcieranie), prowadzony w pasmach poprzecznych do przebiegu rozcięgna na podeszwowej stronie stopy. Masuje się z zastosowaniem środków wspomagających masaż o działaniu przeciwbólowym i przeciwzapalnym albo przy użyciu kompozycji olejków eterycznych. W okresie przewlekłym zaleca się w dalszym ciągu masaż strony podeszwowej stopy na bazie środków przeciwbólowych i przeciwzapalnych oraz masaż pobudzający podudzia, ćwiczenia poprawiające zakres ruchomości stawu skokowego i stopy, ćwiczenia wzmacniające mięśnie stabilizujące łuki stopy, ćwiczenia rozciągające mięśnie łydki. Pomocne jest również stosowanie ultradźwięków na rozcięgno i plastrowanie sklepienia podłużnego. Należy zwrócić uwagę na używanie odpowiedniego obuwia, w którym powinna być prawidłowo uformowana pięta i obcas, zapewniające dobrą stabilizację tylnej części stopy.

 

Urazy stawów, więzadeł i torebek stawowych 

Skręcenie stawu to uraz stawu, przy którym dochodzi do nadmiernego naciągnięcia więzadeł okołostawowych i torebki stawowej bez przemieszczenia się powierzchni stawowych względem siebie. Więzadła mają genetycznie uwarunkowany określony stopień rozciągliwości i po zaprzestaniu działania bodźców naprężających powracają do długości wyjściowej. Uszkodzenia więzadeł powstają wskutek nagłego zadziałania zbyt dużej siły. 

Postępowanie lecznicze, niezależnie od uszkodzenia, w pierwszym okresie po wystąpieniu urazu ma na celu złagodzenie objawów bólowych, obkurczenie uszkodzonych naczyń krwionośnych, zmniejszenie krwawienia wewnętrznego i minimalizację obrzęku. Leczenie w pierwszych 3 dniach po urazie obejmuje stosowanie zimnych okładów na obolałe miejsce i bezwzględne unieruchomienie chorej kończyny w opatrunku uciskowym oraz ułożenie jej powyżej poziomu serca. Przeprowadza się również masaż i ćwiczenia kontralateralne. Skręcenia stawowe dzieli się na lekkie, średnie i ciężkie. Diagnozowanie uszkodzonych więzadeł nastręcza dużo kłopotu, w związku z występowaniem silnego bólu i znacznego obrzęku. Przerwane więzadła, które natychmiast upośledzają całkowicie czynność stawu, są najczęściej wykrywane i odpowiednio leczone. Gorzej przedstawia się sytuacja z uszkodzeniami lekkimi i średnimi, które najczęściej występują i powodują trwałe rozciągnięcie więzadła, prowadząc do destabilizacji stawu. W okresie wczesnym uszkodzenia więzadła istniejący obronny skurcz mięśnia utrudnia wykrycie niestabilności stawu, zanim nie znieczuli się obolałego miejsca. Proces gojenia się więzadła jest taki sam przy leczeniu zachowawczym, jak i przy leczeniu operacyjnym, przy czym drugi sposób leczenia polepsza jakość gojenia, przez co powstaje mniejsza blizna. 

 

Skręcenia lekkie 

Skręcenia lekkie charakteryzują się uszkodzeniem małej liczby włókien więzadła, małą bolesnością, niewielkim krwiakiem i obrzękiem, brakiem ruchów patologicznych i nieznacznym upośledzeniem funkcji stawu. Po 3 dniach od wystąpienia urazu przeprowadza się masaż i ćwiczenia kontralateralne, a uszkodzoną kończynę kąpie się raz w ciepłej (ok.40°C) raz w zimnej (ok.l5°C) wodzie i stosuje się ćwiczenia czynne w odciążeniu lub ćwiczenia samowspomagane chorego stawu bez wywoływania bólu. Wskazane jest rozpoczęcie masowania, powyżej miejsca urazu, za pomocą głaskania, rozcierania i ugniatania. Przy istnieniu obrzęku stawu należy stosować drenaż limfatyczny całej kończyny, w szczególnych przypadkach nawet trzy razy dziennie. 

Po tygodniu od doznania urazu nadal wykonuje się masaż i ćwiczenia kontralateralne oraz na chorej kończynie ćwiczenia izometryczne i ipsilateralne, kilka razy dziennie, a także drenaż limfatyczny przy istniejącym obrzęku. Po ustąpieniu obrzęku można wykonać masaż stawowy centryfugalny z zastosowaniem środków wspomagających masaż (przeciwbólowe, przeciwzapalne, przeciwobrzękowe) i ogólny masaż stawu z wykorzystaniem głaskania, rozcierania i ugniatania, bez wywoływania bólu. Zaleca się masaż okostnowy na okolicy chorego stawu z wcieraniem kompozycji olejków eterycznych. 

Po dwóch tygodniach w dalszym ciągu wykonuje się masaż i ćwiczenia kontralateralne oraz masaż stawowy centryfugalny i okostnowy, ćwiczenia czynne i czynne z oporem, aż do granicy bólu. Całkowite obciążenie kończyny chorej i trening siłowy, głównie mięśni działających na staw wprowadza się po upływie 3 tygodni od urazu. Przy utrzymujących się zbyt długo dolegliwościach stawu i tkanek okołostawowych należy zalecić masaż segmentarny, a także ćwiczenia czynne z oporem w odciążeniu i kolejno ćwiczenia zapewniające ruchomość stawu w pełnym zakresie. 

 

Skręcenia średnie 

Skręcenia średnie charakteryzują się uszkodzeniem dużej liczby włókien więzadła, silnym bólem, obszernym krwiakiem i obrzękiem znacznego stopnia. Pojawiają się też ruchy patologiczne i dochodzi do upośledzenia czynności stawu. Postępowanie lecznicze w pierwszych 3 dniach po urazie obejmuje stosowanie zimnych okładów na obolałe miejsce, unieruchomienie bezwzględne kończyny z opatrunkiem uciskowym i ułożenie jej powyżej poziomu serca. Po tym okresie po ustąpieniu dużego obrzęku zakłada się opatrunek gipsowy na 2–6 tygodni. W tym czasie przeprowadza się masaż i ćwiczenia kontralateralne oraz ćwiczenia izometryczne i ipsilateralne, kilka razy dziennie, na kończynie chorej. Po usunięciu opatrunku gipsowego następuje okres unieruchomienia względnego, w czasie, którego postępowanie lecznicze podobne jest do leczenia w skręceniach lekkich. 

 

Skręcenia ciężkie 

Skręcenia ciężkie to całkowite przerwanie więzadła, przy którym występuje silny ból i obrzęk znacznego stopnia oraz duża niestabilność stawu. Postępowanie lecznicze w pierwszej kolejności obejmuje stosowanie zimnych okładów, unieruchomienie bezwzględne kończyny i ułożenie jej powyżej poziomu serca. Te czynności przeprowadza się do momentu zabiegu chirurgicznego, obejmującego zszycie więzadła i torebki stawowej, po którym następuje unieruchomienie bezwzględne w opatrunku gipsowym, uzależnione od procesu gojenia się. Po usunięciu gipsu stosuje się unieruchomienie względne, w czasie, którego usprawnianie rehabilitacyjne podobne jest do leczenia w skręceniach średnich. 

 

Zwichnięcia 

Zwichnięcie jest to przemieszczenie powierzchni stawowych kości względem siebie. W pierwszej kolejności należy nastawić zwichniętą kość i unieruchomić staw na pewien czas. Następnie przeprowadza się leczenie usprawniające, które obejmuje okres unieruchomienia i okres po likwidacji unieruchomienia. W pierwszym okresie wykonuje się masaż i ćwiczenia kontralateralne oraz masaż i ćwiczenia izometryczne na częściach kończyny chorej, nie objętych unieruchomieniem. W drugim okresie masowaniem obejmuje się kończynę chorą wraz z częścią nie masowaną. Należy używać środków natłuszczających i odżywczych albo olejków aromatycznych z rumianku i lawendy. W przypadku występowania obrzęku wskazany jest drenaż limfatyczny. Pierwsze zabiegi wykonuje się delikatnie, powierzchownie, a po kilku zabiegach energicznym masażem można objąć tkanki głębiej położone, masując na bazie kompozycji olejków eterycznych. Jeżeli w trakcie unieruchomienia powstały przykurcze stawowe, to należy zastosować masaż przy przykurczach, gdy występują zaniki mięśniowe, trzeba przeprowadzić masaż izometryczny. W przypadkach skomplikowanych i trwających zbyt długo (np. w chorobach stawów i tkanek okołostawowych) wskazany jest masaż segmentarny. W trakcie masażu należy zadbać o pełny zakres ruchomości stawu, pomogą w tym ćwiczenia. 

 

Przykurcze stawowe 

Przykurcz jest to wadliwe ustawienie kończyny wskutek trwałego ograniczenia zakresu ruchu w stawie. W przypadku występowania przykurczu w obrębie stawu należy jak najszybciej przystąpić do zabiegów fizykalnych, aby zapobiec objawom bólowym, pogłębianiu się przykurczu, zanikom mięśniowym, a także wpłynąć na obniżenie napięcia i wzmocnienie osłabionych mięśni. Po zastosowaniu zabiegów z zakresu ciepłolecznictwa przystępuje się do masażu likwidującego przykurcz. W pierwszej kolejności pogłębia się przykurcz w celu rozluźnienia mięśni i stosuje się ogólny masaż rozgrzewający mięśni zginaczy i prostowników chorego stawu, stosując głaskanie, rozcieranie, ugniatanie i delikatną wibrację. Następnie rozciąga się przykurcz do momentu wystąpienia delikatnego bólu i w takim ułożeniu przeprowadza się masaż rozluźniający na grupie mięśni zginaczy, stosując głaskanie i rozcieranie, a na mięśniach prostownikach wykonuje się energiczny, pobudzający masaż z zastosowaniem głaskania, rozcierania, ugniatania i silnej wibracji. Kolejno na okolicę stawu stosuje się masaż stawowy centryfugalny, wykonując głównie głaskanie i rozcieranie. W fazie końcowej należy wcierać środki wspomagające masaż o działaniu przeciwbólowym, przeciwzapalnym i rozgrzewającym albo masować na bazie kompozycji olejków eterycznych. Po masażu przystępuje się do ćwiczeń zwiększających zakres ruchomości w stawie. Po zlikwidowaniu przykurczu, a przy istniejących zanikach mięśniowych należy zastosować na ten mięsień czy grupę mięśni masaż izometryczny.