Wstęp 

          Dolegliwości bólowe kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego należą do najczęściej występujących u człowieka problemów związanych z zaburzeniem struktury i funkcji narządu ruchu. Szacuje się, że pojedynczy epizod bólowy wystąpił u około 80% osób dorosłych a na przewlekły ból tego obszaru skarży się ponad 30% populacji.

          Do głównych przyczyn dolegliwości należą sumujące się w ciągu życia przeciążenia, zaburzenia statyki kręgosłupa z powodu zmian jego fizjologicznych krzywizn, otyłość, zła ergonomia pracy, sedenteryjny tryb życia prowadzący do osłabienia mięśni a następnie obniżenia ich odporności na przeciążenia i zmian zwyrodnieniowych.

          W przypadku patologcznych zmian w obrębie kręgosłupa związanych z chorobą zwyrodnieniową i przepukliną jądra miażdżystego dochodzi do konfliktu korzeniowo-dyskowego lub korzeniowo-kręgowego. Uciśnięty przez jądro miażdzyste, wyrośl kostną lub wskutek zwężenia otworu międzykręgowego korzeń nerwowy powoduje reakcję zapalną i ból. Doprowadza to do odruchowego napięcia mięśni, które wzmaga dolegliwości bólowe, wywołując objaw „błędnego koła”. Zdecydowana większość pacjentów kwalifikuje się do leczenia zachowawczego.

          W postępowaniu usprawniającym wykorzystuje się wiele metod ukierunkowanych na zmniejszenie dolegliwości bólowych lub w miarę możliwości zniesienie ich przyczyny. Składową programów terapeutycznych stanowi masaż, będący jednym z najstarszych i najbardziej lubianych przez pacjentów zabiegów leczniczych. W Egipcie zachowały się rysunki na papirusach sprzed 5000 lat, przedstawiające sposoby wykonywania tego zabiegu. Inne źródła prowadzą do Chińskiej księgi „Kung-Fu” z 3000 lat p.n.e. i Hinduskiej księgi „Weda” z 1800 roku p.n.e., w których zawarto historyczne zapiski na temat zabiegów masażu. Wzmianki o wykorzystaniu masażu w poszczególnych jednostkach chorobowych pojawiały się w księgach Hipokratesa, Celsusa i Galena. W kronikach historycznych państwa rzymskiego znajduje się notatka, że cierpiącego na rwę kulszową Juliusza Cezara leczono masażem z zastosowaniem głaskania, szczypania i ugniatania. W XVI wieku francuski chirurg Ambroży Paré zaobserwował, że stosowanie masażu u chorych po operacjach przynosi ulgę. W oparciu o badania nad fizjologią masażu ogłosił ten zabieg jako oficjalną metodę leczenia. Duży wkład w rozwój masażu leczniczego mieli szwedzcy lekarze na początki XIX wieku. Najbardziej znanym był Per Henrik Ling, założyciel Centralnego Instytutu Gimnastycznego w Sztokholmie, w którym masaż stanowił jeden z elementów „gimnastyki szwedzkiej”. Johan Mezger z Amsterdamu sporządził systematykę metod masażu i wprowadził listę wskazań i przeciwwskazań do wykonywania tego zabiegu. Jednym z bardziej znanych uczniów Mezgera był polski lekarz Izydor Zabłudowski, który stworzył autorską metodę masażu leczniczego.

          W zabiegach masażu wykorzystuje się bodźce mechaniczne, głównie w postaci ucisku na tkanki, w celu zadziałania na układ ruchu (mięśnie, ścięgna, torebki stawowe, okostną, kości), skórę, tkankę łączną i tłuszczową, zakończenia nerwowe w skórze, a także układy krwionośny i chłonny. Jednym z elementów masażu klasycznego jest technika wibracyjna, której zasadniczym celem jest poprawa krążenia płynów ustrojowych i obniżenie napięcia mięśniowego. Silna wibracja pobudza ośrodkowy układ nerwowy. Liczni autorzy podkreślają, że masaż wibracyjny wpływa na rozluźnienie napiętych mięśni i obniżenie napięcia emocjonalnego, dając poczucie relaksacji. Autorzy przytaczają spostrzeżenia Goatsa (1994), że pierwszą w historii terapią wibracyjną była jazda wierzchem na koniu, a od początku XX wieku wibracje mechaniczne zaczęto wykorzystywać w treningu sportowym. W praktyce fizjoterapeutycznej coraz częściej stosuje się masaż wibracyjny z wykorzystaniem różnego rodzaju urządzeń, jak masażery ręczne, poduszki, krążki, maty. 

           W artykule opisano porównanie wpływu terapii wibracyjnej i zabiegów masażu klasycznego na dolegliwości bólowe lędźwiowo-krzyżowej części kręgosłupa i sprawność funkcjonalną kobiet w wieku 40–50 lat.

Materiał i metody 

          Badaniami objęto 100 kobiet z przewlekłym bólem lędźwiowo-krzyżowej części kręgosłupa o etiologii dyskopatycznej. Przed przystąpieniem do badań ustalono następujące kryteria kwalifikacji: choroba dyskopatyczna kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego stwierdzona na podstawie wywiadu, badania przedmiotowego i w badaniu obrazowym, wiek w przedziale 40–50 lat, dolegliwości bólowe kręgosłupa utrzymujące się co najmniej 12 tygodni, brak przeciwwskazań do stosowania terapii wibracyjnej (grupa I) i masażu ręcznego (grupa II).

Wyniki

          Po zakończeniu terapii w obu grupach odnotowano statystycznie istotną poprawę co do możliwości funkcjonowania w codziennym życiu. Analiza wykazała statystycznie większą poprawę w postaci zmniejszenia intensywności dolegliwości bólowych oraz częstości ich występowania u kobiet z grupy I. Pod względem sprawności funkcjonalnej przed rozpoczęciem terapii grupy: I i II były podobne do siebie. Po zakończeniu serii zabiegów statystycznie istotne międzygrupowe różnice dotyczyły możliwości podróżowania. Pacjentki z grupy II zgłaszały większe ograniczenia w tym zakresie.

Dyskusja 

         W piśmiennictwie znane są doniesienia, w których dokonywano analizy efektów terapeutycznych masażu. Najczęściej stosowano narzędzia w postaci kwestionariuszy i skal w celu określenia poziomu dolegliwości bólowych, wpływu bólu na sprawność funkcjonalną, funkcjonowanie psychospołeczne i jakość życia chorego. Zdaniem niektórych autorów (Furlan, Giraldo, Baskwill, Irvin i Imamura) na końcowy rezultat mogły wpływać różne czynniki, jak doświadczenie masażysty, zastosowane techniki, użyta siła, wielkość obszaru objętego zabiegiem, czas trwania i częstość aplikowania zabiegów. Kassolik, Andrzejewski, Karczmarski i Trzęsicka  obserwowali całkowite ustąpienie bólu pod wpływem masażu klasycznego u 40% pacjentów ze zmianami zwyrodnieniowymi kręgosłupa szyjnego. Andrzejewski, Witkowski, Kassolik i Ponikowski opisali ustąpienie lub wyraźne zmniejszenie dolegliwości bólowych u osób cierpiących na zwyrodnienia lędźwiowo-krzyżowej części kręgosłupa. Masaż wywarł istotny wpływ na pracę układu autonomicznego. 

          Znane są również badania nad wpływem masażu wibracyjnego na organizm człowieka. W opinii niektórych autorów główne zmiany adaptacyjne dotyczą tkanki mięśniowej. Mei, Xu i Li (2010) stwierdzili, że mechaniczny masaż wibracyjny spowalnia proces atrofii mięśni szkieletowych u pacjentów z uszkodzeniem splotu barkowego. Rittweger, Just, Kautzsch, Reeg i Felsenberg (2002) odnotowali porównywalne rezultaty 3-miesięcznej terapii wibracyjnej z terapią bazującą na izodynamicznych ćwiczeniach przeprostnych kręgosłupa lędźwiowego u pacjentów z chronicznym bólem pleców. W obu przypadkach nastąpiło zmniejszenie poziomu nasilenia bólu i stopnia ograniczeń funkcjonalnych. 

          Badania Brumagne’a, Cordo, Lysensa, Verschueren i Swinnena (2000) wykazały, że masaż wibracyjny zwiększa wrażliwość proprioceptywną kręgosłupa. Do podobnych wniosków doszli Fontana, Richardson i Stanton (2005). Autorzy twierdzą, że wibrotrening wpływa na poprawę funkcji mięśni i propriocepcji w obrębie dolnej części kręgosłupa. Hatzitaki, Pavlou i Bronstein (2004) w oparciu o badania zdrowych osób w wieku 26 lat (±4,8 lat), w czasie próby utrzymania równowagi na ruchomej platformie w pozycji stojącej z umieszczonymi na podudziach urządzeniami wibrującymi, w warunkach wyłączenia kontroli wzrokowej stwierdzili, że masaż wibracyjny ścięgien Achillesa poprawia czucie głębokie i stabilność posturalną. Również Thompson, Bélanger i Fung (2007) na podstawie badań kinematyki całego ciała i elektromiografii mięśni tułowia i kończyn dolnych u młodych dorosłych przed wibracją, w trakcie jej trwania oraz 5, a następnie 30 sekund od zakończenia zabiegu uznali, że 30-sekunowy masaż wibracyjny ścięgien Achillesa wpływa na poprawę wskaźników posturograficznych. 

          Zdaniem Uhryńskiego ekspozycja na drgania niskiej częstotliwości stanowi ekwiwalent wysiłku fizycznego o charakterze treningu oporowego, w warunkach pozbawienia niedogodności wynikających z przeciążenia narządu ruchu. Drgania powodują szybkie zmiany obciążenia grawitacyjnego na skutek dużych przyspieszeń rytmicznie przenoszonych na ciało człowieka. Sinusoidalny przebieg bodźca wibracyjnego wywołuje zmiany długości zespołu: mięsień-ścięgno, podrażniając receptory czuciowe, co z kolei moduluje aktywność mięśni zaangażowanych w tłumienie drgań. 

          Według Cardinale i Erskine (2004) drgania mechaniczne przyłożone do mięśnia lub ścięgna powodują jego odruchowe napięcie, zwane odruchem skurczowym na wibrację. Skurcz ten jest spowodowany pobudzeniem wrzecion mięśniowych, prowadzącym do wzrostu aktywności pętli sprzężenia zwrotnego Ia. Piecha, Król, Kubacki, Polak, Stanula, Najder i Chmielewska (2006) podkreślają, że trening wibracyjny wymaga precyzyjnego doboru parametrów drgań (częstotliwości, amplitudy ruchu, przyśpieszenia), ustalenia indywidualnego przebiegu (czasu trwania treningu, rodzaju ćwiczeń, liczby powtórzeń) oraz precyzyjnego określenia angażowanej grupy mięśniowej. Do ciekawych wniosków doszli Pośpiech, Czapkowicz-Pośpiech, Barucha i Błaszczyk (2016). Drgania platformy wibracyjnej o częstotliwości biegu człowieka, wynoszącej 3,5 Hz i zmiennej amplitudzie działały relaksująco na organizm sportowców wieku 20–36 lat, zmniejszając napięcie układu autonomicznego. Obserwowano spadek obwodowego oporu naczyniowego, wynikający ze zwiększenia przepływu krwi przez mięśnie zaangażowane w amortyzację drgań. 

          Chochowska, Marcinkowski, Rąglewska i Babiak (2011) na podstawie badań pacjentów powyżej 65 roku życia, leczonych ambulatoryjnie z powodu przewlekłych zespołów bólowych kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego twierdzą, że masaż klasyczny w połączeniu z masażem wibracyjnym punktów spustowych jest efektywnym sposobem na złagodzenie objawów zespołów bólowych kręgosłupa oraz towarzyszącego im obniżenia nastroju. Autorzy odnotowali statystycznie istotne obniżenie wskaźników bólu ocenianych według skal LPS i VAS, poprawę sprawności funkcjonalnej określonej na podstawie kwestionariuszy ODI i RMDQ, a także spadek tkliwości palpacyjnej tkanek miękkich. Brak opracowań porównujących wyniki terapii masażem wibracyjnym do zabiegów masażu klasycznego stał się powodem podjęcia tematu pracy. 

          Badania własne wykazały, że obydwa rodzaje masażu mają pozytywny wpływ na łagodzenie dolegliwości bólowych i poprawę sprawności funkcjonalnej u osób z dolegliwościami bólowymi lędźwiowo-krzyżowej części kręgosłupa a w przypadku takich wskaźników, jak intensywność i częstość dolegliwości bólowych terapia wibracyjna dała lepsze rezultaty w porównaniu do zabiegów masażu klasycznego. Wymienione formy masażu mogą stanowić dopełnienie programów terapeutycznych u osób ze schorzeniami dolnej części kręgosłupa.

Wnioski 

          Masaż wibracyjny i masaż klasyczny w podobny sposób wpływają na zmniejszenie częstości stosowania leków przeciwbólowych i ograniczeń aktywności ruchowej oraz poprawę sprawności funkcjonalnej. Masaż wibracyjny w porównaniu do masażu klasycznego przynosi lepszy efekt w zakresie zmniejszenia intensywności i częstości występowania bólu u osób z dyskopatią lędźwiowo-krzyżowej części kręgosłupa.