WSTĘP 

W kontekście narządu żucia, praca neurologopedy często zazębia się z pracą fizjoterapeuty. Ideałem byłaby równoczesna współpraca obu specjalistów, co na szczęście coraz częściej jest spotykane. W jednej i drugiej profesji pracuje się na tkankach miękkich. Na rynku pojawia się też coraz więcej kursów doszkalających logopedów i neurologopedów w zakresie wykorzystania np. technik terapii manualnej, kinesiotapingu, prioprioceptywnego torowania nerwowomięśniowego, osteopatii w codziennej terapii. Regularnie też neurologopedzi (świadomi konieczności współpracy) odsyłają swoich pacjentów na konsultacje do fizjoterapeutów. Czego od fizjoterapeutów mogą nauczyć się neurologopedzi? 

Celem pracy jest przedstawienie na podstawie przeglądu piśmiennictwa i doświadczenia własnego najbardziej efektywnych technik fizjoterapii, które podczas sesji terapeutycznej z pacjentem z zaburzeniami narządu żucia wywołanymi stresem mogą stosować neurologopedzi. 

ANATOMIA NARZĄDU ŻUCIA 

Czaszka i żuchwa połączona jest ruchomo dwoma symetrycznymi stawami skroniowo- żuchwowymi. Zawierają one w sobie krążek stawowy, który zbudowany jest z chrząstki włóknistej i ma postać owalnej płytki, która zrasta się z torebką stawową. Dzieli on staw na komory. Górna powierzchnia krążka jest anatomicznym odbiciem powierzchni stawowej znajdującej się na kości skroniowej, dolna natomiast jest dopasowana do krzywizny głowy żuchwy. Dzięki takiej budowie stawu, człowiek może wykonywać ruch żuchwy w trzech kierunkach (opuszczanie i podnoszenie, wysuwanie i cofanie, ruchy boczne). Stabilizację bierną zapewniają w stawie więzadła: skroniowo-żuchwowe, klinowo-żuchwowe, rylcowo- żuchwowe i torebkowe. Do mięśni żucia zalicza się: mięsień skroniowy, mięsień żwacz, mięsień skrzydłowy boczny, mięsień skrzydłowy przyśrodkowy [1]. 

DIAGNOSTYKA 

Diagnostyka zaburzeń stawu skroniowo-żuchwowego zawiera badanie przedmiotowe, badanie podmiotowe i badania dodatkowe. W badaniu podmiotowych charakterystyczne jest zgłaszanie przez pacjentów: bólu, uczucia klikania, zaburzeń ruchomości w stawie, zaciśnięcia zębów po przebudzeniu, zaburzeń wydzielania śliny, zgrzytania zębami podczas snu, krwawienia podczas mycia zębów. W badaniu podmiotowym ocenia się symetrycznie narząd żucia pod względem wizualnym (ścieranie się powierzchni zębów, przerost mięśnia żwacza i mięśnia skroniowego, macerację śluzówki języka i policzków), palpacyjnym (wrażliwość bólowa, zmiany konsystencji i ruchomości tkanek miękkich) oraz pod względem ruchomości (ruchy czynne, ruchy bierne, gra stawowa). W celu oceny trajektorii ruchu stosuje się np. aparaty Zebris, Cadiax, K-7. Dla postawienia najlepszego rozpoznania, badanie powinno być rozszerzone o odpowiednią diagnostykę obrazową (rezonans magnetyczny, tomografię komputerową, zdjęcie rentgenowskie) [2,3,4]. 

WPŁYW STRESU NA NARZĄD ŻUCIA 

Pojęcie stresu zostało wprowadzone do świata nauki przez kanadyjskiego filozofa - Hansa Seleye [5]. Jako jego definicję najczęściej przytacza się, że jest to relacja między osobą a otoczeniem, oceniana przez osobę jako coś, co obciąża ją bądź przekracza jej zasoby i zagraża dobrostanowi [6]. Pośród czynników, które wpływają destrukcyjnie na funkcję stawu skroniowo-żuchwowego jednym z najważniejszym zdaję się być działanie stresu, lęku, zmęczenia i depresji [7,8,9]. Współczesne badania wykazują, że z postępem cywilizacyjnym, główną rolę wśród czynników etiologicznych zaburzeń układu żucia zajmuje wzmożone napięcie i aktywność mięśni związana z patologicznym obciążeniem tkanek. Czynnik stresowy ma znaczący wpływ na niefizjologiczne zwiększanie napięcia mięśni żucia [10,11]. Zwiększone napięcie mięśni, które jest skutkiem, staje się jednocześnie przyczyną nasilania się objawów związanych z zaburzeniami narządu żucia. Tworzy się tzw. „błędne koło bólu” [9]. Duże napięcie nerwowo-mięśniowe wywołuje głównie stres, a reakcja na niego zależy od cech osobowości danego osobnika. Ze względu na coraz większe narażenie na stres, coraz młodsze osoby zgłaszają się do specjalistów z dysfunkcjami narządu żucia. Z przeglądu literatury wynika, że częstość pojawiania się zaburzeń okolicy stawów skroniowo-żuchwowych rośnie wraz z rozwojem cywilizacji, a co za tym idzie z wysokim tempem życia i często wygórowanymi oczekiwaniami ze strony otoczenia [12,13]. 

NAJCZĘSTSZE PROBLEMY ZWIĄZANE Z WPŁYWEM STRESU NA NARZĄD ŻUCIA 

Parafunkcjami narządu żucia określa się niewłaściwe ruchowe czynności narządu żucia, które najczęściej w odpowiedzi na stres wykonywane są nieświadomie jako sposób odreagowania napięcia nerwowo-mięśniowego. Parafunkcje dzielą się na niezwarciowe i zwarciowe. Do parafunkcji niezwarciowych zalicza się najczęściej: wchodzące w nawyk nadgryzanie ciał obcych, takich jak np. ołówki, długopisy, mankiety ubrań, a także błony śluzowej policzków i języka; intensywne i zbyt długie żucie gumy; błądzenie językiem po jamie ustnej i przyciskanie go do zębów; obgryzanie paznokci [8,9]. Jedną z najbardziej szkodliwych i jednocześnie najbardziej rozpowszechnionych parafunkcji zwarciowych jest bruksizm [6,14]. Bruksizm jest terminem użytym po raz pierwszy w 1907 roku definiującym zaciskanie i zgrzytanie zębami, które nie ma żadnej funkcji [15]. Dziś wiadomo, że jest to zespół zaburzeń przysennych, dla których specyficzne jest pojawianie się pewnych zachowań, których podłożem jest najprawdopodobniej częściowe wybudzenie [16]. Najczęściej obserwowany jest między 17. a 20. rokiem życia. Etiologia zaburzenia nie jest poznana, wyróżnia się jednak prawdopodobne jego przyczyny (czynniki wewnętrzne i zewnętrzne). Wśród czynników wewnętrznych znajdują się m.in.: zaburzenia pacy stawów skroniowo-żuchwowych, wady zgryzu, zaburzenia wydzielania neuroprzekaźników. Do czynników zewnętrznych należą m.in.: wysoki poziom stresu, nerwice, depresja [17]. Pacjenci z bruksizmem często skarżą się na ograniczenia ruchomości stawu skroniowo-żuchwowego, ból (także szyi, głowy, uszu, zębów), zaburzenia snu, zaburzenia słuchu. Przyczyną tych objawów są zaburzenia w biomechanice stawu skroniowo-żuchwowego, a co za tym idzie dysfunkcje mięśni (głównie mięśnia żwacza i mięśnia skroniowego) [18]. 

TERAPIA 

W procesie leczenia zaleca się stosowanie specjalnych szyn odciążających i korygujących ustawienie zgryzu, terapię manualną, kinezyterapię, masaż, fizykoterapię (TENS, laseroterapię, ultradźwięki, jonoforezę, magnetoterapię), reedukcję posturalną, kinesiotaping, terapię punktów spustowych, farmakoterapię, biofeedback, techniki relaksacyjne, techniki oddechowe, psychoterapię, a także w niektórych przypadkach farmakologię [19,20]. 

Przed rozpoczęciem fizjoterapii należy zastosować leczenie stomatologiczne i ortodontyczno-protetyczne, aby przywrócić fizjologiczne stosunki wewnątrzustne (w przeciwnym razie nie będzie to leczenie przyczynowe, a jedynie eliminacja objawów) [21]. 

Cała terapia powinna być holistyczna, czyli skupiająca się nie tylko na stawach skroniowo-żuchwowych, ale też na czynnikach mających wpływ na nieprawidłowe ustawienie głowy, kręgosłupa, miednicy, kolan, stóp. Działania w okolicy stawu skroniowo-żuchwowego prowadzi się, by zmniejszyć lub zlikwidować ból oraz przywrócić fizjologiczny wzorzec ruchu. Pracuje się symetrycznie, na obydwu stawach skroniowo-żuchwowych. Terapia powinna być indywidualnie dostosowana do każdego pacjenta, uwzględniając wszystkie istniejące dysfunkcje. Aby przywrócić sprawność stawu skroniowo-żuchwowego, działania zaczyna się zazwyczaj od terapii tkanek miękkich, do których należy np. masaż lub terapia punktów spustowych oraz ćwiczeń. W razie braku poprawy stosuje się techniki terapii manualnej (mobilizacje i manipulacje). Jako metody wspomagające lub utrwalające efekty terapii wykorzystuje się fizykoterapię i kinesiotaping, których pozytywne działanie w zaburzeniach narządu żucia zostało potwierdzone w licznych badaniach [4]. 

Terapia manualna 

Terapia manualna jest jedną z dziedzin fizjoterapii. Głównymi wskazaniami do jej prowadzenia są: zaburzenia ruchu w stawie, zaburzenia pracy mięśni, zawroty i bóle głowy. W przeciwskazaniach wymienia się najczęściej osteoporozę, choroby nowotworowe, ostre stany zapalne, świeże złamania. Najczęściej wykorzystuje się poniższe techniki [18,22,23]: 

• mobilizację stawów: wykorzystywana w momencie zablokowania stawów, których przyczynami mogą być patologiczne wzorce ruchowe, zmiany odruchowe, zmiany strukturalne, obciążenia stawowe. Podczas wykonywania techniki, terapeuta wykonuje ruchy o niewielkiej prędkości, ale rosnącej amplitudzie w stronę ograniczoną.
• głęboki masaż poprzeczny: jest techniką charakterystyczną, gdyż przebiega w poprzek anatomicznego przebiegu mięsień, ścięgien i więzadeł, która ma na celu przywrócenie naturalnej ruchomości tkanek. Głęboki masaż poprzeczny dzięki wywoływaniu urazowego przekrwienia pozwala uzyskać efekt przeciwbólowy. Ruch poprzeczny pomaga tez usuwać i przeciwdziałać powstawaniu wewnętrznych sklejeń. Głęboki masaż poprzeczny wykonuje się u pacjenta leżącego tyłem. Terapeuta po ustabilizowaniu głowy pacjenta, palcem wskazującym wzmocnionym nałożonym na niego palcem środkowym wykonuje ruch zaczynający się od miejsca dysfunkcyjnego w poprzek włókien mięśniowych. 
• rozluźnienia pozycyjne: to technika, którą wykonuje się, gdy pacjent leży tyłem. Terapeuta stabilizując żuchwę naciska jednocześnie punkt dużej wrażliwości (co może powodować objawy bólowe u pacjenta). Utrzymując ucisk wybranego punktu, terapeuta zmienia pozycję żuchwy pacjenta do momentu wygaśnięcia bólu i utrzymuje ją przez kolejne 30 sekund.
• rozluźnianie skóry: to technika, która polega na delikatnym rozciąganiu skóry do granicy elastyczności w miejscu, w którym zlokalizowano zmiany tkankowe. Rozciąganie takie powinno się utrzymywać przez ok. 10-15 sekund. Po rozluźnieniu jednego fragmentu, powtarza się czynności na nowo ustalonej granicy elastyczności z dłuższym o kilka sekund utrzymywaniem napięcia.

Terapia punktów spustowych 

Punkty spustowe to nadwrażliwe miejsca, które najczęściej można zaobserwować na brzuścu mięśnia. Charakterystyczny jest dla nich objaw rzutowania bólu. Mogą one powstawać na skutek długotrwałego przeciążenia. W celu zlokalizowania punktu spustowego należy dokonać dokładnej palpacji. Już najmniejsza siła nacisku podczas badania może wyzwolić reakcję bólową. Najczęściej wykorzystywaną techniką dezaktywacji punktów spustowych jest kompresja ischemiczna polegająca na uciśnięciu aktywnego punktu. Po zniesieniu punktu spustowego należy przywrócić właściwą długość mięśni poprzez poizometryczną relaksację mięśni lub stretching [4]. 

Masaż
Jest to jeden z najczęściej wykonywanych zabiegów, który ma na celu obniżenie napięcia przeciążonych mięśni. W trakcie masażu opracowuje się: mięsnie żwacze, mięśnie skroniowe, mięśnie skrzydłowe przyśrodkowe, mięśnie skrzydłowe boczne, mięśnie dwubrzuścowe (brzusiec tylni). Wykonuje się go w pozycji spoczynkowej żuchwy przez terapeutę lub w formie autoterapii przez pacjenta. Należy pamiętać, że w celu opracowania wszystkich mięśni, wchodzi się do wnętrza jamy ustnej. W przedsionku masuje się mięsień skrzydłowy boczny, a wewnątrz jamy ustnej masuje się żwacz i mięsień skrzydłowy przyśrodkowy. Masaż ten często wiąże się (zwłaszcza na początku terapii) z nieprzyjemnymi doznaniami pacjenta, o czym wcześniej trzeba go uprzedzić [4].

Ćwiczenia 

Przed wykonaniem ćwiczeń można zaproponować pacjentowi w ramach rozluźnienia wykonanie rolowania skóry twarzy. Wśród zalecanych działań, w zależności od potrzeb pacjenta, znajdują się ćwiczenia czynne, ćwiczenia wspomagane i ćwiczenia oporowe. Zaleca się, by ćwiczenia prowadzone były w fizjologicznych zakresach ruchu i nie przekraczały granicy bólu oraz nie powodowały uczucia strzykania w stawie. Charakterystyczne w zaburzeniach pracy stawów skroniowo-żuchwowych jest osłabienie siły mięśni nadgnykowych i podgnykowych. Najprostszym ćwiczeniem, które wpływa na ich wzmocnienie jest leżenie przodem z jednoczesnym unoszeniem głowy i elongacją do poziomu kręgosłupa. W pracy z terapeutą można wykorzystać techniki ze szpatułkami laryngologicznymi i prowadzić terapię oporową języka. Po sesji w gabinecie, pacjent otrzymuje zazwyczaj do domu zestaw ćwiczeń. W celu utrwalania efektów terapii lub ich szybszego osiągnięcia wykonuje je w domu w formie autoterapii. Warto wprowadzić jest też ćwiczenia oddechowe [4]. 

Kinesiotaping 

Kinesiotaping, nazywany plastrowaniem dynamicznym, jest metodą znaną na świecie od ponad 30 lat. Pochodzi z Azji, a jego twórcą jest japoński chiropraktyk dr Kenzo Kase. Głównymi celami metody są: normalizacja funkcji mięśni, redukcja bólu, poprawa przepływu krwi i limfy [24]. W metodzie wykorzystuje się specjalne bawełniane plastry pokryte hipoalergicznym bezlateksowym klejem, które w odpowiednim naciągnięciu i przy właściwym ustawieniu pacjenta nakleja się bezpośrednio na ciało. Wcześniej kojarzone były tylko z medycyną sportową, dziś z powodzeniem utrwalają efekty pracy neurologopedów. W zaburzeniach narządu żucia, kinesiotaping stosuje się skutecznie u pacjentów z hipermobilnością stawów skroniowo-żuchowych. Odpowiednie aplikacje taśm wpływają także na zmniejszenie napięcia mięśniowego narządu żucia [25]. 

Fizykoterapia 

Fizykoterapia to dział medycyny fizykalnej, której początki szczuje się na 460-380 p.n.e. Współcześnie definiuje się ją jako sposób leczenia, w którym wykorzystuje się czynniki fizyczne. Zwraca się uwagę na szczególne jej znaczenie w kompleksowej terapii stawów skroniowo-żuchwowych. Wśród zabiegów fizykoterapeutycznych najczęściej wykorzystywane są m.in. [4,26,27]: 

• *termoterapia: polega na wykorzystaniu w leczeniu niskich i wysokich temperatur. Stosowanie ciepła w miejscu bólu wpływa na zmniejszenie bólu i na przekrwienie tkanek. Najczęściej wykorzystuje się jednak tę metodę przy wzmożonym napięciu mięśni. Przynosi ona efekty dzięki poprawie elastyczności tkanki łącznej i wzroście lepkości mazi stawowej, co sprzyja polepszeniu ruchomości stawów (np. przy szczękościsku). Ciepło suche i mokre stosuje się kilka razy dziennie na okolicę dysfunkcji stawów skroniowo-żuchwowych, np. w postaci okładów. Leczenie zimnem jest natomiast wskazane, gdy wraz z zaburzeniami czynnościowymi narządu żucia występuje miejscowy stan zapalny. Zimne okłady przykłada się najczęściej w formie zamrożonych woreczków (osłoniętych np. bawełnianą tkaniną) na skórę posmarowaną kremem, by nie dopuścić do jej przemrożenia 
• *ultradźwięki: polegają na zastosowaniu fal ultradźwiękowych, czyli drgań mechanicznych o częstotliwości większej niż 20 kHz w celu m.in. głębokiego przegrzania tkanek. W efekcie ich zastosowania poprawia się krążenie oraz niszczone są krzyżowe połączenia kolagenu prowadzące do zrostów. Wpływa to na wzrost ruchomości mięśni i zmniejszenie zapalenia wewnątrzstawowego. Ultradźwięki stosowane są miejscowo. Uważa się, że jest to jeden z najskuteczniejszych fizykalnych zabiegów przeciwbólowych stosowanych w okolicy stawu skroniowo-żuchwowego 
• *elektroterpia: wykorzystywana jest jako alternatywa środków przeciwbólowych oraz metoda zmniejszania niefizjologicznego napięcia mięśniowego. W tym celu stosuje się zazwyczaj jonoforezę oraz przezskórną stymulację nerwów (TENS). Aby zwiększyć poziom siły mięśniowej i uzyskać efekt wzmocnienia, stosuje się zabiegi z zakresu elektrostymulacji. 

PODSUMOWANIE 

W związku z ciągłym rozwojem cywilizacji, coraz częściej spotykać się będziemy z zaburzeniami narządu żucia wywołanymi patogennym działaniem stresu. W większości przypadków konieczne będzie prowadzenie interdyscyplinarnej terapii, która umożliwi całkowite lub częściowe przywrócenie warunków anatomiczno-funkcjonalnych. W pracy neurologopedy istotna jest współpraca z fizjoterapeutą. Neurologopedzi coraz częściej stosują w swoim warsztacie metody i techniki fizjoterapeutyczne. Wykonywane prawidłowo, mogą znacząco przyspieszyć proces terapeutyczny. Ważne jest zatem, by neurologopeda był przygotowany do tego typu pracy i miał odpowiednie kwalifikacje. Jeśli takowych nie posiada, w myśl zasady – po pierwsze nie szkodzić, nie powinien eksperymentować na pacjentach, tylko odesłać ich do fizjoterapeuty. W oba zawody wpisane jest ciągłe poszerzanie horyzontów i zdobywanie nowej wiedzy (wszystko dla dobra pacjenta). 

PIŚMIENNICTWO 

1. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka, tom 1. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010. 
2. Ziółkowska-Kochan M., Kochan J., Pracka D., Dróżdż W., Borkowska A.: Bruksizm – problem interdyscyplinarny. Czasopismo Stomatologiczne 2007; 6: 391-397. 
3. Kleinrok M.: Bólowe i bezbólowe objawy związane z zaburzeniami czynności układu ruchowego narządu żucia. Terapia 2004; 10: 19-27. 
4. Jagucka-Mętel W., Brzeska P., Sobolewska E., Machoy-Mokrzyńska A., Baranowska A.: Fizjoterapia układu ruchowego narządu żucia. Roczniki Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie 2013; 59(2): 71–75. 
5. Selye H.: Stres okiełznany. Wydawnictwo PIW, Warszawa 1978. 
6. Panek H., Śpikowska-Szostak J.: Wpływ stresu i cech osobowości na dysfunkcje skroniowo−żuchwowe i bruksizm na podstawie piśmiennictwa i badań własnych. Dental and Medical Problems 2009; 46(1): 11–16. 
7. Frączak B., Ey-Chmielewska H., Zarek A..: Wpływ czynników psychosocjologicznych i psychoemocjonalnych na możliwości generowania dysfunkcji stawu skroniowo- żuchwowego w badaniach ankietowych studentów stomatologii. Dental Forum 2008; 2: 27-31. 
8. Kleinrok M.: Zaburzenia czynnościowe układu ruchowego narządu żucia. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2012. 
9. Majewski S.: Współczesna protetyka stomatologiczna podstawy teoretyczne i praktyka kliniczna. Wydawnictwo Eslevier Urban & Partner, Wrocław 2014. 
10. Vanderas A.P.: Synergistic effect of maloclusion and oral parafunctions on craniomandibular dysfunction in children with and without unpleasant life events. Journal of Oral Rehabilitation 1996; 23: 61–65. 
11. Slade G.D., Diatchenko L., Bhalang K., Sigurdsson A., Fillingim R.B., Belfer I., Max M.B., Goldman D., Maixner W.: Influence of psychological factors on risk of temporomandibular disorders. The Journal of Dental Research 2007; 86: 1120–1125. 
12. Van Selms M.K., Lobbezoo F., Visscher C.M., Narije M.: Myofascial temporomandibular disorder pain, parafunctions and psychological stress. Journal of Oral Rehabilitation 2008; 35: 45–52. 
13. Spruijt R., Wabeke K.: Psychological factors related to the prevalence of temporo−mandibular joint sounds. Journal of Oral Rehabilitation 1995; 22: 803–808. 
14. Panek H.: Nasilenie bruksizmu wg własnego wskaźnika u pacjentów z pełnym uzębieniem naturalnym. Protetyka Stomatologiczna 2002; 52: 3–8. 
15. Bader G., Lavigne G.: Sleep bruxism; an overview of an oromandibular sleep movement disorder. Sleep Medicine Reviews 2000; 4: 27-43. 
16. Prusiński A.: Parasomnie: obraz kliniczny, diagnostyka i postępowanie. Sen 2001; 1: 33- 39. 
17. Shetty S., Pitti V., Babu S., Kumar S., Deepthi B.C.: Bruxism: A Literature Review. The Journal of the Indian Prosthodontic Society 2010; 10:141-148. 
18. Zaworski K., Latosiewicz R., Majcher P., Derewiecki T., Kołodziej E.: Zastosowanie terapii manualnej w leczeniu zaburzeń stawu skroniowo-żuchwowego. Rehabilitacja 2016: 7-15. 
19. Büttner P., Czarnecka B., Shaw H.: Zastosowanie terapii manualnej w leczeniu dysfunkcji stawu skroniowo żuchwowego. Czasopismo Stomatologiczne 2008; 61: 807-814. 
20. Czajkowska D., Lisiński P., Samborski W.: Terapia manualna w leczeniu zespołu bólu mięśniowo-powięziowego w przebiegu bruksizmu. Dental Forum 2013; 1: 57-64. 
21. Kogut G., Kwolek A.: Functional disturbances of the masticatory apparatus­‐diagnosis and treatment. Medical Rehabilitation, 2006; 10(1): 44–56. 
22. Kaltenborn M.K.: Kręgosłup – badanie manualne i mobilizacja. Wydawnictwo Rolewski, Toruń 1998. 
23. Gregory M., Deane M., Mars M.: Ultrastructural changes in untraumatised rabbit skeletal muscle treated with deep transverse friction. Physiotherapy 2003; 89: 408-416. 
24. Mosiejczuk H., Lubińska A., Ptak M., Szylińska A, Kemicer-Chmielewska E., Laszczyńska M, Rotter I.: Kinesiotaping jako interdyscyplinarna metoda terapeutyczna. Pomeranian Journal of Life Sciences 2016; 62(1): 60-66. 
25. Ey-Chmielewska H., Frączak B., Sobolewska E., Polak-Majcher D., Hamerlak Z., Serewa J.: Metoda kinesiotapingu i jej zastosowanie w leczeniu zaburzeń narządu żucia – przegląd piśmiennictwa. Dental Forum 2009; 1(37): 69–72. 
26. Wałach A., Pihut M., Loster J.: Charakterystyka zabiegów fizjoterapeutycznych stosowanych w leczeniu pacjentów z zaburzeniami czynnościowymi narządu żucia. Protetyka Stomatologiczna 2006; 56(4): 274-281. 
27. Latała B.: Fizykoterapia w leczeniu dysfunkcji narządu żucia – przegląd stosowanych zabiegów fizykalnych i ich skuteczności. Poradnik Stomatologiczny 2007; 3: 98-104.