Streszczenie

Obecne społeczeństwo jest społeczeństwem starzejącym się, wg danych GUS do 2025 r. udział osób w wieku 65+ może wynieść 32,7% ludności Polski. Problem starzejącego się społeczeństwa jest istotny z punkty ekonomicznego, polityki społecznej i zdrowotnej. Ważnym jest, aby jak najwięcej osób doczekało wieku późnego w dobrym zdrowiu, by mogły być one samodzielne isamowystarczalne. Celem pracy było dokonanie przeglądu literatury przedmiotu dotyczącej aktywności fizycznej osób starszych zarówno polsko jak i anglojęzycznej. Wyniki badań naukowych pokazują, że aktywność fizyczna, ma znaczący wpływ na poprawę jakości życia i ogólnej sprawności fizycznej czy funkcji poznawczych osób w wieku podeszłym. Poprawa następuje już po stosunkowo krótkim czasie aktywności fizycznej osób starszych. Nasuwa się wniosek, iż konieczne jest propagowanie regularnego wysiłku fizycznego u osób w podeszłym wieku. Jest to także rodzaj profilaktyki zdrowotnej, dzięki regularnemu wysiłkowi, minimalizuje się wiele negatywnych skutków zdrowotnych, przez co minimalizuje się także koszty przeznaczane na ochronę zdrowia. Słowa kluczowe: osoby starsze, aktywność fizyczna, zdrowie

Wstęp/Wprowadzenie 

Obecne trendy zmian w społeczeństwie wskazują na to, iż jesteśmy populacją starzejącą się, a tempo tych zmian jest szybkie. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) podaje, iż do 2050 r. odsetek osób starszych po 65 roku życia ma wzrosnąć do 22%, a w Polsce ten odsetek wynieść ma jeszcze więcej, nawet do 32,7% [1, 2]. Według prognoz Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) do 2025 r. wzrastać będzie wśród osób starszych procent osób 65-79, a maleć liczba osób powyżej 80 lat, jednak po tym roku do 2050 roku dojdzie do sytuacji odwrotnej, gdzie zacznie wzrastać liczba 80-latków a maleć liczba osób 65-79 lat [1]. 

Biorąc pod uwagę inne dane GUS w 2015r. blisko 23% ludności Polski to osoby w wieku powyżej 60 lat, w 1989 r odsetek ten wynosił 14,7%, większość tych osób stanowią kobiety. Według danych GUS z 2014 kobiety przeciętnie dożyją 81,5 lat a mężczyźni 73,8 lat. Kobieta w wieku 65+ ma przed sobą około 20 lat, życia jednak tylko 8 z tych lat w pełnym zdrowiu, natomiast mężczyzna 65+ około 16 lat, które jeszcze średnio dożyje, 7,5 lat z tego będzie w zdrowiu. Co piąta osoba w wieku 60+ ocenia swoje zdrowie jako dobre i bardzo dobre, jednak co trzecia określa swój stan zdrowia jako zły lub bardzo zły, ponad połowa osób nie potrafiła określić w sposób jednoznaczny swojego stanu zdrowia. Dwie trzecie osób starszych miało długotrwale problemy zdrowotne [3]. Wg badania EHIS przeprowadzonego w 2014 r stan zdrowia w ocenie Polaków pogarsza się wraz z wiekiem. Wzrasta częstość i liczba długotrwałych problemów zdrowotnych, wśród 60-latków procent osób sygnalizujących to zjawisko to 85%, u osób najstarszych jest to 90%. Po 60 roku życia widać wyraźny wzrost cierpiących na choroby układu krążenia, problemy stawów czy cukrzycę [4]. 

Co druga osoba w wieku 70+ miała problem z przemieszczaniem się na odległość 500 m, a u osób najstarszych dotyczyło to prawie ¾ osób. Kłopoty z wejściem po schodach na 1 piętro miało ok. 30% 60-latków, ok. 50% 70-latków i prawie 80% najstarszych osób. Wykonywanie podstawowych czynności życia codziennego to problem pojawiający się u ok. 34% osób 65+, biorąc pod uwagę przedziały wiekowe, u 65-69- latków dotyczyło to 20% osób, u 70-latków ok. 30% a u osób w wieku 80+ 58% [4]. W badaniach Szczepanowskiej-Wołowiec i wsp. [5] wyraźnie widać wzrost liczby osób starszych przyjmowanych do Kliniki Rehabilitacji, gdzie osoby powyżej 60 roku życia stanowią 88% pacjentów, średnia liczba chorób współistniejących wynosi 5. Jedynie 26% z osób trafiających do Kliniki wykonuje test Wstań i Idź, w czasie świadczącym o pełnej sprawności. 

W 2016 roku Świtowa Organizacja Zdrowia zwraca uwagę na tzw. Healthy Aging. Podpisano w styczniu Globalną Strategię związaną ze starzeniem się społeczeństwa i zdrowiem. Podkreślono fakt, że obecne społeczeństwo ciągle się starzeje i konieczne jest dożycie późnego wieku w jak najlepszym zdrowiu. Jednym głównych celów był pięcioletni plan zminimalizowania niepełnosprawności fizycznej u każdej osoby. Strategia skupia się na pięciu podstawowych działaniach z tym związanych: zobowiązania do działań dotyczących Healthy Ageing w każdym kraju, otoczenie przyjazne starzejącemu się społeczeństwu, dostosowanie systemów opieki zdrowotnej do potrzeb starszych populacji, rozwój systemów zrównoważonych i sprawiedliwych do świadczenia opieki długoterminowej (dom, społeczności, instytucje), poprawa pomiaru, monitorowania i badania dotyczące zdrowego starzenia się [6]. 

Starzenie się to proces fizjologiczny, trwający długotrwale, dotyczący wszystkich struktur organizmu człowieka. Proces starzenia się organizmu rozpoczyna się już po 30 roku życia. Wydolność fizyczna osiąga swoja maksymalna wartość w tym wieku, aktywność fizyczna wykonywana do tego momentu ma duży wpływ na procesy starzenia się organizmu. Po 30 roku życia dochodzi także do spadku siły mięśniowej o ok. 10% w ciągu 10 lat, po 65 roku życia spadek ten wynosi już 15%, niektóre źródła podają, że spadek ten wynosi 20-30% na każde 10 lat. Wydolność innych układów spada w takim samym tempie [7, 8]. 

Marchewka i Jungiewicz [9] analizowali wpływ aktywności fizycznej wykonywanej przed 35 rokiem życia na obecny stan zdrowia i funkcjonowanie respondentów, których średni wiek wynosił 58 lat. Zauważono, iż osoby, które przed 35 rokiem życia były bardziej aktywne, pozostają nimi także w wieku późniejszym. Duży wpływ ma także środowisko, osoby gdzie propagowano i promowano aktywny styl życia, także kontynuują takie zachowania w przyszłości. Autorzy zauważyli, iż osoby aktywne w młodości, wpływają korzystnie na jakość życia w wieku podeszłym. 

Zmiany w strukturach organizmu człowieka zachodzące wraz z wiekiem 

Proces starzenia się dotyczy każdej struktury organizmu, tempo i wielkość zmian może nieznacznie różnić się w poszczególnych narządach i strukturach. Duży wpływ na te zjawiska i ich tempo ma tryb życia, a w szczególności aktywność fizyczna [7, 8].

Zmiany w układzie sercowo-naczyniowym. 

Jednym z podstawowych zmian jest zmniejszenie tętna maksymalnego wraz z wiekiem, w wyniku czego pacjenci powinni mieć mniejsze obciążenia podczas wysiłku. Obniża się także pułap tlenowy, co także ma wyraz w tym, iż osoby te mają mniejsze obciążenia w wysiłku. Ściany naczyń są sztywniejsze, co może powodować wzrost ciśnienia tętniczego. Wolniej napełnia się komora serca i zmniejszona jest pojemność minutowa. Czynność serca osoby starszej może być o nawet 25% mniejsza niż przy takim samym obciążeniu u osoby młodej, kurczliwość serca także jest mniejsza o około 50%. Śródbłonek naczyń produkuje mniejszą ilość tlenku azotu, co może powodować w dalszej konsekwencji tendencje do uszkadzania go, a to z kolei może przyczyniać się do powstawania miażdżycy. Zmiany w całym układzie krążenia mogą powodować ryzyko pojawienia się hipotonii ortostatycznej [7, 8].

Zmiany w układzie oddechowym. 

Pogorszeniu ulegają warunki wymiany gazowej. Dochodzi do zwiększonego usztywnienia klatki piersiowej, a mięśnie oddechowe tracą swoja masę i siłę, co powoduje większy wydatek energetyczny związany z oddychaniem. Pojemność życiowa płuc zmniejsza się, a ilość powietrza pozostającego w płucach po wykonaniu maksymalnego wydechu zwiększa się. Dochodzi do zanikania, zapadania i sklejania pęcherzyków płucnych. Oczyszczanie dróg oddechowych także ulega osłabieniu. Wszystkie te procesy w konsekwencji sprawiają, iż osoby starsze są narażone na częstsze infekcje [7].

Zmiany w układzie kostnym. 

Do utraty masy i gęstości tkanki kostnej dochodzi już po 30 roku życia, przy czym tempo to jest szybsze u kobiet niż u mężczyzn, co jest związane głównie z okresem perimenopauzy i menopauzy. Czynniki ryzyka dotyczące utraty masy kostnej można ogólnie podzielić na modyfikowalne i niemodyfikowalne. Do niemodyfikowalnych należą: płeć żeńska, rasa biała, wiek powyżej 50 roku życia, skłonności genetyczne do występowania osteoporozy, wcześniactwo, proces przekwitania i związany z tym niski poziom estrogenów, utrata masy mięśniowej wraz z wiekiem, padaczka i związane z tym stosowanie fenytoiny oraz zespół złego wchłaniania w dzieciństwie. Do czynników modyfikowalnych należą: suplementacja wapnia (1200 mg dziennie lub więcej), nadużywanie alkoholu, palenie papierosów, niski wskaźnik BMI, stan unieruchomienia i bezczynności ruchowej, zbyt mały pobór białka w każdym wieku, niedobór witaminy D, nadczynność tarczycy, stosowanie prednizonu i kortyzonu [8].

Zmiany w tkance mięśniowej i tkance łącznej 

Ubytek masy mięśniowej jest szybszy u osób prowadzących siedzący i mało aktywny tryb życia, wynosi on wtedy ok. 1% rocznie. Zmiany te zachodzą przede wszystkim we włóknach typu II, przez co osoby starsze szybko się męczą, a także nie są w stanie wykonać dużego wysiłku w krótkim czasie [7].

Tkanka łączna dzięki kolagenowi jest sprężysta i wytrzymała na rozciąganie. Wraz z wiekiem dochodzi do utraty wody oraz włókiem elastycznych a także wzrostu wiązań poprzecznych w tej strukturze. Zmniejszenie ilości wody powoduje, iż tkanka ta ulega obkurczeniu, jest podatna na zaniki, i ma mniejszą ruchomość. Zmiany te powodują iż konieczna jest praca z osobami starszymi nad końcowym zakresem ruchu. Zwiększenie wiązań poprzecznych powoduje zmniejszenie zakresu ruchów oraz sztywność. Utrata włókien elastycznych skutkuje zwiotczeniem skóry oraz narządów wewnętrznych [8].

Zmiany w układzie nerwowym 

Wraz z wiekiem ulega spowolnieniu działanie układu nerwowego, co oddziałuje na wszystkie struktury organizmu, które wolniej pracują. Dochodzi do łuszczenia się warstw komórek nerwowych i utraty mieliny, co wpływa na wolniejsze przewodnictwo nerwowe, wyrażone spowolnieniem ruchowym. Utrata aksonów spowoduje problemu z czuciem powierzchownym a także dojdzie do zmniejszenia włókiem mięśniowych. Osoby starsze mają zmniejszoną zdolność do odczuwania bólu, gorąca czy zimna, na co ma wpływ utrata liczby neuronów czuciowych. Wolniejszy czas reakcji przyczynia się do większego ryzyka upadków [8].

Wpływ aktywności fizycznej na zdrowie osób starszych 

Światowa Organizacja Zdrowia definiuje zdrowie nie tylko jako brak choroby czy niedomoga, ale dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny. Na dobrostan związany ze zdrowiem, składa się sześć jego wymiarów: fizyczny, emocjonalny, duchowy, intelektualny, społeczny i zawodowy. Na każdy z tych aspektów duży wpływ ma odpowiednia aktywność fizyczna [8]. 

Utrzymanie równowagi jest potrzebne w codziennym funkcjonowaniu, szczególnie istotnie jest to u osób starszych. Zaburzenia równowagi są jedną z głównych przyczyn upadków, które skutkują hospitalizacją osób starszych. Jedna na 3 osoby w wieku powyżej 65 roku życia w przeciągu roku miała jeden incydent upadku, a u ok. 10-15% z nich upadek miał poważniejsze konsekwencje. Z punktu ekonomicznego pośrednie i bezpośrednie koszty związane z upadkami są duże i będą rosły w miarę zwiększania się populacji osób starszych. Istotna jest profilaktyka upadków u osób w wieku późniejszym, by zminimalizować skutki tych zdarzeń [10]. Przedstawione są wybrane artykuły dotyczące pozytywnego wpływu aktywności fizycznej na stan osób starszych. W badaniach Kozak-Szkopek i wsp. [11] zauważono, że po 2 miesięcznym okresie rehabilitacji, gdzie ćwiczenia wykonywane były grupowo 3 razy w tygodniu przez 30 minut, znacznie poprawia się stan zdrowia osób starszych. Doszło do istotnie statystycznego obniżenia ciśnienia krwi, tętna, poprawiła się siła uścisku rąk a także poprawienia nastroju. 

Mendoza-Ruvalcaba i wsp. [12] badając osoby starsze z Meksyku zauważyli wpływ różnych form aktywności ruchowej osób starszych na ich stan zdrowia. Osoby starsze podzielono na dwie grupy, jedna z grupa miała ćwiczenia indywidualne 2 razy w tygodniu przez 2 godziny w okresie 10 tygodni. Grupa druga dostała 11 sesji ćwiczeń na płycie do odtworzenia w domu (9 zestawów ćwiczenia, 3 razy w tygodniu), a 7 ćwiczeń przebiegało w sposób indywidualny (2 razy w tygodniu). Zauważono poprawę istotną statystycznie w ogólnym stanie zdrowia, a także pozytywny wpływ na kontakty społeczne, poprawę funkcji poznawczych, intelektualnych i satysfakcji z życia. 

Kattenstroth i wsp. [13] badali wpływ długotrwałego uprawiania tańca na funkcje poznawcze, funkcje motoryczne, postawę ciała, równowagę, czynności dnia codziennego. Wszystkie te funkcje były statystycznie lepsze w grupie osób długotrwale tańczących (średnia 16,5 roku), niż w grupie osób w ogóle nie uprawiających sportu. Największe różnice między grupami widoczne były w testach postawy ciała i równowagi. Badania tego samego autora [14] nad wpływem 6-miesiecznego treningu tańca na osoby starsze podkreślają pozytywny wpływ na wszystkie badane wcześniej cechy. Grupę badaną stanowiły osoby, które w przeciągu ostatnich 5 lat nie uprawiały żadnego sportu długotrwale, osoby te miały trening taneczny przez 1 godzinę tygodniowo. Osoby w grupie kontrolnej miały wykonywać wszystkie czynności jak dotychczas, bez żadnych dodatkowych zajęć. Obie grupy przetestowano w obrębie funkcji poznawczych, motorycznych, czasu reakcji, równowagi i postawy ciała, czynnościach dnia codziennego. Rezultaty testów w grupie kontrolnej nie zmieniły się, natomiast wszystkie cechy uległy poprawie w grupie badanej. Badania autorów potwierdzają pozytywny wpływ tańca na sprawność fizyczną i psychiczną osób starszych. 

Badania przeprowadzone w Korei [15] u pacjentów 65-79 lat pokazują pozytywny wpływ treningu 12 tygodniowego na stan osób starszych. Pacjenci podzieleni byli na dwie grupy, jedna miała program ćwiczeń 50 minut 4 razy w tygodniu, grupa druga to grupa kontrolna, gdzie nie wykonywane były ćwiczenia. W grupie ćwiczących poprawie uległa wydolność osób starszych, siała mięśni kończyn górnych i dolnych a także funkcje kognitywne. 

Szczepanowskie-Wołowiec [16] badając pacjentów Kliniki Rehabilitacji, gdzie znaczna większość z nich to były osoby starsze, zauważa istotną statystycznie poprawę wyniku testu Wstań i Idź po zakończonej serii zabiegów fizjoterapeutycznych. Wynik ten świadczy o lepszej sprawności funkcjonalnej tych pacjentów.

Specyfika i ogólne zasady metodyczne prowadzenia aktywności fizycznej z osobami starszymi 

Układając program treningu fizycznego dla osób starszych należy brać pod uwagę wszystkie zmiany fizjologiczne w strukturach organizmu, ale także indywidualne procesy chorobowe toczące się u każdej osoby. Jednym z negatywnych aspektów jest wielochorobowość pojawiająca się u osób starszych, co ma przełożenie także na wymiar fizyczny tych osób. Istotne jest podejście funkcjonalne do treningu, tak aby miał on odzwierciedlenie w życiu codziennym. Wyróżnia się 3 podstawowe formy usprawniania osób starszych: rehabilitacja prewencyjna, ogólna i celowa [8, 17]. 

Zajmując się osobami starszymi istotne jest monitorowanie stanu zdrowia podczas ćwiczeń – ciśnienia i tętna zarówno przed jak i po treningu. Każda aktywność powinna poprzedzona być krótką rozgrzewką, i dłuższym etapem końcowym usprawniania – wyciszeniem organizmu. Stosując instruktaż słowny należy pamiętać o wyraźnym, głośnym i powolnym wypowiadaniu go, tak, aby osoba starsza w pełni zrozumiała jego przekaz. W przypadku pacjentów z afazją trzeba dobrać odpowiednie środki metodyczne, głównie instruktaż poprzez pokaz i korekta ćwiczeń za pomocą dłoni terapeuty. Jednak należy pamiętać by ruchu nie wykonywał terapeuta, a osoba objęta programem usprawniania. W czasie treningu stosuje się większą liczbę przerw i ćwiczeń relaksacyjnych, aby nie doprowadzić do przemęczenia organizmu osoby starszej. Zaczynamy od ćwiczeń prostszych stopniując ich trudność do złożonych. Osoba starsza w czasie treningu powinna unikać skoków, podskoków, nagłych i dynamicznych przejść w ćwiczeniach, nie wykonuje się także głębokich przysiadów i skłonów oraz dużej ilości ćwiczeń w pozycji czworaczej, klęku czy leżeniu przodem, unikać należy ciężkich przyrządów do ćwiczeń, gier zespołowych kontaktowych, gdzie może być duża urazowość, a także rywalizacji w grupie. Przeciwwskazaniem do wykonywania ćwiczeń jest ostra infekcja, przebiegająca z gorączką, nieunormowane, wysokie ciśnienie tętnicze, zaburzenia rytmu serca, które skutkują hemodynamicznymi następstwami. Aktywność fizyczną prowadzimy nie bezpośrednio po posiłku, w przewietrzonym pomieszczeniu [17]. 

Zalecenia WHO dotyczące aktywności fizycznej osób starszych to 150 min aktywności fizycznej na tydzień o umiarkowanej intensywności lub 75 min treningu o znacznej intensywności, można łączyć ze sobą oba modele aktywności [8]. 

Zlecana częstość ćwiczeń rożnego rodzaju dla pacjentów starszych: ćwiczenia aerobowe: 3-5 razy w tygodniu po ok. 30 min, im intensywność treningu większa tym mniejsza może być liczba treningów w tygodniu, ćwiczenia koordynacji i równowagi – codziennie po ok. 20-30 min, ćwiczenia wzmacniające dla każdej grupy mięśniowej – 2-3 razy w tygodniu, ćwiczenia rozciągające – 5-7 razy w tygodniu [8]. Ćwicząc z pacjentem starszym należy pamiętać o kontroli tętna maksymalnego. Najczęściej oblicza się je odejmując od 220 wiek pacjenta i ustala wysiłek od 60-80% maksymalnego tętna w zależności od stanu pacjenta, jego możliwości i okresu treningu. Na początku treningu zalecane jest zaczynanie od 60%. Zbyt mała intensywność treningu, gdzie tętno docelowe wynosiłoby poniżej 60% docelowego tętna maksymalnego wpłynie na bark efektywności treningu [8]. 

Inną metodą obliczania tętna maksymalnego jest metoda Karvonena, która zakłada większe tętno docelowe u pacjentów starszych niż model tradycyjny. Wzór ten wygląda w następujący sposób: od 60-80% * [220-wiek-tętno spoczynkowe]+ tętno spoczynkowe [8].

Wnioski/Podsumowanie 

Specyfika procesu starzenia się wymusza podejście indywidualne do każdej osoby starszej objętej procesem treningowym. Istnieje wiele dowodów na pozytywny wpływ aktywności fizycznej na zdrowie i stan funkcjonalny tych osób. Ogólnie można stwierdzić, iż regularna aktywność spowoduje m.in.: profilaktykę chorób sercowo naczyniowych, w tym mniejsze ryzyko występowania nadciśnienia oraz normalizacja ciśnienia, zachowanie sprawności serca i układu oddechowego, aktywizację procesów metabolicznych, mniejsze ryzyko występowania niektórych chorób nowotworowych, osteoporozy i złamań kości, poprawę wytrzymałości i siły mięśni, poprawę funkcji motorycznych, poznawczych czy lepszy stan psychiczny osób ćwiczących [18].

Literatura 

1. Sytuacja demograficzna osób starszych i konsekwencje starzenia się ludności polski w świetle prognoza lata 2014-2050, Warszawa, listopad 2015. http://stat.gov.pl/obszarytematyczne/ludnosc/ z dn. 24.01.2017 

2. http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs404/en/ z dn 12.03.2017 

3. Informacja o sytuacji osób starszych na podstawie badań Głównego urzędu Statystycznego, Warszawa, lipiec 2016, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/osoby-starsze/ z dn. 24.01.2017 

4. Piekarzewska M., Wieczorkowski R., Zajenkowska-Kozłowska A., Stan zdrowia ludności Polski w 2014 r., GUS, Warszawa 2016 

5. Szczepanowska-Wołowiec B., Rurarz K., Adamczyk M., Sztandera P., Ściegienna-Zdeb G., Kotela I., Analysis of causes of hospitalization and functional fitness of patients in a rehabilitation department, Medical Studies., 32(2016), s. 4-9 

6. http://www.who.int/ageing/GSAP-Summary-EN.pdf?ua=1 z dn 12.03.2017 

7. Borowicz A. M., Wieczorowska-Tobis K., Fizjoterapia w geriatrii, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2014 

8. Guccione A. A., Wong R. A., Avers D., Fizjoterapia kliniczna w geriatrii, Elsevier Urban&Partner, Wrocław 2014 

9. Marchewka A., Jungiewicz M., Aktywność fizyczna w młodości a jakość życia w starszym wieku, Gerontologia Polska, 16(2008), s. 127-130 

10. Sturnieks D. L., St George R., Lord S. R., Balance disorders in elderly, Neurophysiol Clin, 38(2008), s. 467-478 

11. Kozak-Szkopek E., Galus K., Wpływ rehabilitacji ruchowej na sprawność psychofizyczną osób w podeszłym wieku, Gerontologia Polska, 17(2009), s. 79-84 

12. Mendoza-Ruvalcaba N. M., Fernandez-Ballesteros R., Effectiveness of the Vial Aging program to promote active aging in Mexican older adults, Clinical Interventions in Aging, 11(2016), s. 1631-1644 

13. Kattenstroth J. C. H., Kolankowska I., Kalisch T., Dinse H. R., Superior sensory, Motor, and Cognitive Performance in Elderly Individuals with Multi-Year Dancing Activities, Frontiers in Aging Neuroscience, 2 (2010), 31. Doi 10.3389/fnagi.2010.00031 

14. Kattensstoth J. C., Kalisch T., Holt S., Tegenthoff M., Dinse H. R., Six months of dance enhances postural, sensorinotor, and cognitive performance in elderly without affecting cardio-respiratory functions, Frontiers in Aging Neuroscience, 5(2013) 5 doi: 10.3389/fnagi.2013.00005 

15. Byun J. E., Kang E. B., The effects of senior brain health exercise program on basic physical fitness, cognitive function and BDNF of elderly women – a feasibility study, Journal of Exercise Nutrition & Biochemistry, 20(2016), s. 8-18 

16. Szczepanowska-Wołowiec B., Sztandera P., Sciegienna-Zdeb G., Ocena sprawności funkcjonalnej pacjentów Kliniki Rehabilitacji w Kielcach – doniesienia wstępne, s. 50-59. [w:] Król H., Cieśla E., Wojciechowska M., Cywilizacyjne zagrożenia zdrowia człowieka, Wyzwanie dla edukacji i profilaktyki, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach 2016 

17. Pasek T., Pasek J., Witiuk-Misztalska A., Sieroń A., Leczenie ruchem (kinezyterapia) pacjentów w podeszłym wiek, Gerontologia Polska., 19 (2011), s. 68-76 

18. Rowiński R., Dąbrowski A., Aktywność fizyczna Polaków w wieku podeszłym, [w:] Mossakowska M., Więcek A., Błędowski P. (red), Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce PolSenior, Termedia Wydawnictwa Medyczne oraz MIBiK. Poznań 2012, s. 531-548