STRESZCZENIE 

Celem pracy była ocena charakterystyki rodzaju oraz częstotliwości występowania urazów w wyczynowym treningu siłowym. Narzędzie badawcze stanowił kwestionariusz autorskiej ankiety. W badaniu wzięło udział 113 mężczyzn uprawiających sporty siłowe na poziomie wyczynowym, którzy zostali podzieleni na 3 grupy w zależności od reprezentowanej dyscypliny sportowej (podnoszenie ciężarów, wyciskanie leżąc oraz trójbój siłowy). Zdecydowana większość zawodników doznała w trakcie kariery sportowej uszkodzenia ciała w wyniku podejmowanej aktywności. Główna lokalizacja tych uszkodzeń dotyczyła kończyn górnych, kręgosłupa oraz kolan. Najczęściej występującymi rodzajami urazów były naciągnięcia i zerwania jednostek mięśniowo-ścięgnistych. Większość osób w badanej grupie odczuwała przewlekłe dolegliwości bólowe które nasilały się pod wpływem treningu bądź udziału w zawodach, umiejscowione były zazwyczaj w obrębie kręgosłupa lędźwiowego, kończyn górnych oraz stawów kolanowych. Sporty siłowe są relatywnie bezpieczne, a liczba i częstotliwość uszkodzeń ciała w wyniku ich uprawiania jest mniejsza niż w wielu innych dyscyplinach sportowych. 

Słowa kluczowe: sporty siłowe, urazowość, profilaktyka. 

 

WPROWADZENIE 

Systematyczna aktywność ruchowa ma znaczny wpływ na poprawę jakości życia [Drabik 1999]. Sporty siłowe powodują wielu korzystnych zmian jak poprawa ogólnej sprawności, wzrost siły i wytrzymałości mięśni, poprawa postawy ciała czy zapobieganie procesom inwolucyjnym [Mędraś i wsp. 1998]. Odpowiedni poziom siły mięśniowej warunkuje podejmowanie aktywności fizycznej na poziomie rekreacyjnym i daje możliwość rozwijania umiejętności ruchowych. Ponadto trening oporowy, jak często nazywa się trening siły, jest istotnym czynnikiem w profilaktyce osteoporozy, ponieważ zapobiega spadku mineralizacji kości i upadkom w wieku starczym [Osiński 2003]. Uszkodzenia ciała w sporcie, na ogół są związane z nadmiernym obciążeniem. Ich leczenie oraz rehabilitacja stanowią duże wyzwanie zarówno dla lekarza sportowego, jak i fizjoterapeuty [Boguszewski i wsp. 2011]. Wydaje się, że szczególnie narażeni na kontuzje związane z uprawianiem sportu, są przedstawiciele tych dyscyplin, których celem jest maksymalizacja zdolności wysiłkowych. To samo może dotyczyć osób zajmujących się sportem amatorsko, a nie posiadających odpowiedniej wiedzy w tym zakresie. Trening siłowy, szczególnie jest znakomitym środkiem zaspakajania potrzeby ruchu dostępnym właściwie dla każdego. Warunkiem jest tu podejście holistyczne, nastawione na podniesienie poziomu sprawności a nie tylko maksymalizację siły bądź przyrost masy mięśniowej. Trening siłowy jest też jedną z najpopularniejszych form aktywności fizycznej wśród młodych mężczyzn [Nawrocki 2005; Adamczyk i wsp. 2012]. 

Podnoszenie ciężarów jest dyscypliną w której oprócz siły konieczna jest również dynamika. Skomplikowana technika i złożoność ruchów powoduje ze zarówno w rwaniu jak i podrzucie szybkość odgrywa zasadnicze znaczenie szczególnie w momencie zejścia pod sztangę [Łuczkin 1966]. Czynnikiem wpływającym na końcowy wynik nie jest tylko poziom zdolności motorycznych (siły, szybkości) ale ich zależność z poziomem technicznym [Trzaskoma 1985]. W podnoszeniu ciężarów ruchy są globalne w trakcie których zaangażowanych jest wiele grup mięśniowych nóg, grzbietu (warstwa głęboka), obręczy barkowej, ramion i brzucha. Dysproporcja w sile lub ograniczenia ruchomości w postaci przykurczu w danej grupie może znacząco wpłynąć na technikę wykonania ruchu co może powodować pogorszenie wyników lub brak możliwości ich poprawy [Dziedzic 1969] .

Trójbój siłowy jest dyscypliną składająca się z trzech konkurencji:, przysiadu, wyciskania sztangi leżąc oraz martwego ciągu. Wyciskanie leżąc (bench press) jest jedną z konkurencji wchodzących w skład trójboju siłowego, jednak funkcjonuje także jako oddzielna konkurencja w sportach siłowych. Celem pracy było określenie rodzaju, charakteru oraz częstotliwości występowania urazów wśród zawodników uprawiających wyczynowo sporty siłowe. 

 

MATERIAŁ I METODY 

Badanie zostało przeprowadzone wśród zawodników trenujących wyczynowo sporty siłowe. Grupę badaną stanowiło 113 mężczyzn w wieku od 15 do 38 lat (średnio 22.4), których staż treningowy wynosił od roku do 22 lat (średnio 5.91). Wszystkich badanych podzielono na trzy grupy ze względu na rodzaj uprawianej dyscypliny sportowej. Grupę pierwszą stanowiło 41 zawodników podnoszenia ciężarów, uczestników Mistrzostw Polski Juniorów w Podnoszeniu Ciężarów. Drugą grupę stanowili sportowcy trenujący wyciskanie sztangi leżąc (30 zawodników), uczestnicy Mistrzostw Polski Seniorów i Juniorów w Wyciskaniu Leżąc. Trzecią grupę reprezentowało 42 zawodników trójboju siłowego, uczestników Akademickich Mistrzostw Polski, Akademickich Mistrzostw Warszawy i Województwa Mazowieckiego oraz zawodnicy należący do sekcji trójboju siłowego Politechniki Warszawskiej i Wojskowej Akademii Technicznej.  

Badanie przeprowadzono za pomocą autorskiej ankiety, składającej się z 21 pytań zawartych w czterech częściach. Pierwsza część ankiety dotyczyła danych ogólnych charakteryzujących badaną grupę, takich jak: wiek, wysokość i masa ciała, uprawiana dyscyplina sportowa, staż treningowy oraz ich liczba w tygodniu. Druga część odnosiła się do aspektów związanych z treningiem: opieką trenera/instruktora, wykonywania rozgrzewki oraz czasu jej trwania, uprawianych pozostałych aktywności ruchowych, stosowania ćwiczeń rozciągających i czasu ich wykonywania. Część trzecia ankiety dotyczyła urazowości, ich ilości, lokalizacji, czasu przerwy jaki spowodowały, stosowanego leczenia, subiektywnego określenia przyczyny, rehabilitacji oraz jej oceny, wpływie na dalszą aktywność oraz aktualnych dolegliwości bólowych i ich lokalizacji. Ostatnia część ankiety obejmowała pytania dotyczące sposobu odżywiania, stosowania suplementacji oraz korzystania z odnowy biologicznej. 

Wyniki opracowano z wykorzystaniem pakietu statycznego STATISTICA v. 9.0 na licencji WUM. Analizę zależności określono za pomocą testu zależności chi-kwadrat z poprawką Yatesa oraz testem Fishera. Podczas analizy statystycznej badań wykorzystywano również testy KruskalaWallisa, U-Manna-Whitneya oraz współczynnik korelacji rangowej Spearmana. Za istotne przyjęto prawdopodobieństwo na poziomie p<0.05. 

 

WYNIKI 

Zdecydowana większość zawodników (91%) we wszystkich grupach trenowała pod opieką/nadzorem trenera bądź instruktora. Nie zaobserwowano w tym zakresie istotnych różnic pomiędzy grupami (p>0.05). Znaczna część sportowców (81%) w analizowanej grupie stosuje suplementy diety. Największy odsetek zauważa się u zawodników wyciskania leżąc (93%), natomiast wśród trójboistów i ciężarowców wynik ten jest mniejszy i wynosi poniżej 80% (odpowiednio 74% i 78%). Prawie wszyscy badani (97%) wykonują rozgrzewkę przed treningiem, która średnio trwa około 14 minut. W grupie podnoszenia ciężarów jest ona najdłuższa i trwa średnio 16 minut, natomiast w przypadku pozostałych dyscyplin, czas jej trwania wynosi ok. 13 minut. 

Osoby niestosujące rozgrzewki doznały średnio ponad dwukrotnie więcej urazów (3) w stosunku do rozgrzewających się (1.46), jak również ze czas przerwy w treningach spowodowany tymi urazami był znacznie dłuższy i wynosił średnio 33 tygodnie (w przypadku osób stosujących rozgrzewkę było to ponad 7 tygodni). Ze względu na małą ilość osób niestosujących rozgrzewki wśród badanych (3 osoby), wyniki te nie są istotne statystycznie. Nie stwierdzono również aby sportowcy z dłuższym stażem przeznaczali więcej czasu na wykonywanie rozgrzewki niż ma to miejsce w przypadku zawodników z mniejszym stażem treningowym. 

Blisko ¾ zawodników (73%) doznało urazu w trakcie aktywności związanej z treningiem lub z udziałem w zawodach. Najczęściej uszkodzeniom ulegały kończyny górne (łokieć/ramię, nadgarstek) oraz kręgosłup i kolana. U zawodników podnoszenia ciężarów dominującą lokalizacją uszkodzenia były kolana (40%), kręgosłup (33%) oraz nadgarstek (20%). U trójboistów uszkodzenia najczęściej dotyczyły kręgosłupa (42%), następnie kolan (32%) oraz barku i łokcia/ramienia po 29%. W grupie wyciskania leżąc uszkodzenia głownie dotyczyły nadgarstka (59%), oraz łokcia/ramienia i mięśnia piersiowego większego po 41%. Obrażenia stóp, przedramion czy podudzi występowały sporadycznie.

Stwierdzono wysoce istotny (p<0,01) związek, pomiędzy ilością urazów a masą ciała (ryc. 2), z którego wynika, iż w cięższych kategoriach wagowych występuje większa częstotliwość urazów. Kolejną zależność (p<0,01) jaką zaobserwowano, dotyczyła stażu treningowego oraz ilości urazów, gdzie wraz z jego długością stwierdza się występowanie ich większej ilości. 

Zdecydowaną większość uszkodzeń ciała w badanej grupie dotyczyła zerwania bądź naciągnięcia i wynosiła 0.87 na osobę. Do częstych obrażeń ciała dochodziło również w mechanizmie zwichnięcia bądź skręcenia (0.29) pozostałe rodzaje urazów jak złamania (0.13), stłuczenia (0.07) i inne (0.08) występowały rzadziej. W grupie ciężarowców najczęstszym uszkodzeniem były zerwania/naciągnięcia (0.77), jako drugie stwierdzano stłuczenia (0,2), zwichnięcia/skręcenia i złamania wynosiły po 0.13 na osobę, inny rodzaj uszkodzenia wskazała pojedyncza osoba (0.03). U trójboistów zerwania/naciągnięcia wynosiły 0.87, innym częstym rodzajem uszkodzenia były zwichnięcia/skręcenia (0.48), złamania i inne wynosiły po 0.1. Nie stwierdzono natomiast obrażeń w postaci stłuczeń. Wśród zawodników wyciskania leżąc dominującym uszkodzeniem było także zerwanie/naciągnięcie, które zaznaczył każdy ankietowany. Podobnie jak w przypadku trójboistów drugim rodzajem uszkodzenia było zwichnięcie/skręcenie (0.23) i również nie stwierdzono wystąpienia stłuczeń, złamania natomiast stanowiły 0.18 na osobę, inny rodzaj uszkodzenia w tej grupie wynosił 0.14. 

Ponad połowa badanych (59%), uważa że mogła uniknąć tego urazu zaznaczając odpowiedzi ‘zdecydowanie tak’ (41%) oraz ‘raczej tak’ (18%). Blisko co 4 (22%) nie potrafił tego określić, natomiast 19% uważa że ‘raczej nie’ była w stanie go uniknąć, odpowiedz ‘zdecydowanie nie’ nie pojawiła się ani razu. Rozkład odpowiedzi dla poszczególnych grup nie różnił się w sposób istotny (p=0.499). Jako główną przyczynę badani wskazali zbyt duże obciążenie (63%) oraz nieprawidłowa technikę (53%). Pozostałymi przyczynami były nieprawidłowa rozgrzewka (29%) lub jej brak (7%) oraz brak asekuracji przy ćwiczeniu (6%). Warto zauważyć że wśród ciężarowców jako przyczynę w postaci nieprawidłowej techniki wskazało zaledwie 10% badanych natomiast w przypadku trójboistów i zawodników wyciskania leżąc odpowiedź ta pojawiała się czterokrotnie częściej i wynosiła odpowiednio 39 i 41%. 

Zaobserwowano u większości osób (72%) występowanie dolegliwości bólowych podczas treningu lub bezpośrednio po nim. U ciężarowców wynik ten był najniższy i wynosił 59%. Dotyczył najczęściej kolan/ud (54%), kręgosłupa odcinka lędźwiowego (42%) oraz dolegliwości ze strony łokcia/ramienia, które wskazał co czwarty ankietowany w tej grupie. Dolegliwości bólowe w grupie trójboistów i wyciskania leżąc występowały na podobnym poziomie i stanowiły 80% grupy. Ich główna lokalizacja w grupie trójboistów była identyczna jak u ciężarowców a w przypadku kolan/ud nawet częstotliwości ich występowania. Bóle w odcinku lędźwiowym zgłaszał co drugi, natomiast łokcia/ramienia i barku dotyczyły 44% ankietowanych w tej grupie. Wśród zawodników wyciskania leżąc dominującymi przewlekłymi bólami okazały się te pochodzące ze strony nadgarstków (71%). Ponadto ponad połowa skarżyła się na bóle dotyczące łokcia/ramienia, a co drugi na dolegliwości bólowe ze strony barku. 

 

DYSKUSJA 

Występowanie urazów we współczesnym sporcie jest zjawiskiem powszechnym, które trudne jest to uniknięcia nawet w przypadku podejmowania jedynie rekreacyjnej aktywności ruchowej. W jeszcze większym stopniu dotyczy wszystkich dyscyplin sportowych [Dziak 2001]. Specyfika sportu wyczynowego w którym niejednokrotnie dochodzi do nadmiernych przeciążeń, eksploatacji oraz maksymalnych obciążeń dla organizmu sportowca stwarza ku temu szczególne warunki. Stwierdza się że około 30-70% sportowców wyczynowych doświadcza poważnych dysfunkcji narządu ruchu w wyniku aktywności sportowej [Garlicki 2006]. 

Obserwuje się tendencję wzrostową występowania urazów w wyniki aktywności sportowej. W połowie lat 70 poprzedniego wieku w Anglii 5% leczonych na oddziałach urazowych związana była z obrażeniami wyniku uprawiania aktywności sportowej , w 1990 roku było to 17%, natomiast w 2000 dotyczyło już około ¼ wszystkich urazów [Adamczyk i Luboiński 2002]. 

Z przeprowadzonych badań wynika że uszkodzenia ciała w wyniku uprawiania wyczynowo sportów siłowych wśród mężczyzn są powszechne i dotyczą zdecydowanej większości zawodników. Po dokładnym przeanalizowaniu sportowców w badanej grupie którzy w dotychczasowej karierze uniknęli urazu zaobserwowano że dotyczyło to zawodników młodszych (średnio w wieku 20 lat) oraz z blisko dwukrotnie mniejszym stażem treningowym niż zawodnicy którzy doznali urazu. Co niestety może sugerować że na dalszym etapie kariery sportowej napotkają oni na ten sam problem. 

Zdecydowanie najczęstszymi urazami w analizowanej grupie były zerwania/naciągnięcia. Występowanie tego rodzaju urazu jako dominującego w sporcie siłowym potwierdzają również inne badania [Goertzen i wsp. 1989; Calhoon i Fry 1999; Haupt 2001; Boguszewski i wsp. 2011]. W przeglądzie piśmiennictwa dotyczącego tego zagadnienia można spotkać również prace, w których jako najczęstszy rodzaj uszkodzenia występują zwichnięcia/skręcenia [Eberhardt i wsp. 2007]. W badaniach przeprowadzonych dla potrzeb tej pracy występowanie tego typu urazu było blisko trzykrotnie rzadsze niż spowodowane zerwaniem/naciągnięciem, występowało jednak jako kolejna pozycja. 

Główna lokalizacja uszkodzeń w badanej grupie dotyczyła kończyn górnych, kręgosłupa oraz kolan. Identyczna lokalizacje obrażeń zaobserwowano w badaniach przeprowadzonych wśród elity ciężarowców [Calhoon i Fry 1999] oraz trójboistów [Raske i Norlin 2002], co potwierdza charakterystyczną lokalizację urazów dla tych dyscyplin. Uważa się że urazy kręgosłupa w sportach siłowych występują najczęściej w podnoszeniu ciężarów [Raske i Norlin 2002], natomiast w analizowanej grupie we wszystkich dyscyplinach wystąpiły na zbliżonym poziomie a najwięcej urazów tej okolicy dotyczyło trójboistów. Największa średnia liczba występowania urazów na pojedynczą osobę była u zawodników wyciskania leżąc którzy doznawali ich częściej niż trójboiści oraz ciężarowcy. Należy jednak wziąć pod uwagę przy analizowaniu wyników charakterystykę poszczególnych grup. W grupie ciężarowców znaleźli się uczestnicy Mistrzostw Polski Juniorów co powoduje że średnia wieku, stażu treningowego oraz masy ciała jest niższa niż w pozostałych grupach. Natomiast zawodnicy wyciskania leżąc stanowili najbardziej zaawansowaną grupę. Wcześniej zaś stwierdzono zależność między tymi parametrami a częstotliwością występowania urazów, co powoduje że w przypadku występowania grup na podobnym poziomie zaawansowania wyniki mogłyby się nieco różnić. 

Ponad połowa ankietowanych jako przyczynę urazu wskazała zbyt duże obciążenie oraz nieprawidłową technikę. Świadczyć to może o nieodpowiednim przygotowaniu organizmu do stosowanych obciążeń treningowych lub ich zbyt nagłym wzrostem, co przekracza zdolności adaptacyjne narządu ruchu. Wskazanie jako przyczyny nieprawidłowej techniki uwidacznia jak ogromne ma ona znaczenie w przypadku stosowania maksymalnych obciążeń, gdzie niewielka asymetria podczas wykonywania ruchu czy nieutrzymanie prawidłowej postawy, znacznie zwiększa prawdopodobieństwo doznania urazu. Niepokojącym jest fakt że ponad 1 /3 przyczyn urazów w opinii zawodników dotyczyła przygotowania organizmu do wysiłku w postaci rozgrzewki, głownie jej nieprawidłowym wykonaniem bądź sporadycznych przypadkach jej brakiem. Szczególnie dziwi to jeśli weźmiemy pod uwagę poziom zaawansowania badanej grupy. Wyeliminowanie bądź ograniczenie innych przyczyn urazów może być niekiedy trudne do zrealizowania, jednakże te dotyczące rozgrzewki są w pełni uzależnione od samego zawodnika i możliwe do wyeliminowania w stosunkowo łatwy sposób. 

Po przeanalizowaniu wyników nie można jednoznacznie stwierdzić żeby podejmowanie działań profilaktycznych w postaci rozciągania, rozgrzewki czy też korzystania z odnowy biologicznej ograniczyło w znaczący sposób liczbę występowania urazów. W literaturze można jednak znaleźć dużą liczbę publikacji dotyczącej znacznego wpływu rozgrzewki [np. Gawroński 2002; Chodinow 2007], rozciągania [Shellock i Prentice 1985; ŁadaKrzymińska 2006] oraz odnowy biologicznej [Gieremek i Dec 2007] na ograniczenie ilości urazów. 

W przeprowadzonych w ramach niniejszej pracy badaniach stwierdzono występowanie przewlekłych dolegliwości bólowych u ponad połowy zawodników uprawiających sporty siłowe. Lokalizacja występowania przewlekłego bólu dotyczyła głownie kończyn górnych, kręgosłupa oraz kolan, które znalazły odzwierciedlenie również w pracach innych autorów [Eberhardt i wsp. 2007; Boguszewski i wsp. 2011; Siewe i wsp. 2011]. 

Stosowanie suplementacji na poziomie wyczynowym jest zjawiskiem powszechnym [Klukowski 2008; Mizera i Pilis 2008]. Należy jednak pamiętać że suplementacja jak sama nazwa wskazuje (z ang. supplement – uzupełnienie) jest dodatkiem do prawidłowego odżywiania natomiast wśród ciężarowców częstotliwość jej stosowania jest blisko dwukrotnie wyższa niż dbałości o odpowiednie żywienie, co pokazuje że przepisują jej większe znaczenie niż prawidłowemu odżywianiu [Bączkowicz i wsp. 2007; Klukowski 2008]. W analizowanej grupie suplementację stosowało 80% badanych. Co ciekawe wyższy odsetek stosowania zaobserwowano w grupie amatorsko trenującej sporty siłowe w której wynik ten wynosił 94% [Adamczyk i wsp. 2010; Adamczyk i wsp. 2012]. Może to świadczyć o przecenianiu roli suplementacji w tej grupie. W niniejszej pracy przedstawiono charakterystykę, częstotliwość oraz rodzaj występowania urazów wśród sportowców uprawiających sporty siłowe na poziomie wyczynowym. Uprawianie sportu na najwyższym poziomie wiąże się z generowaniem ogromnych przeciążeń dla organizmu w celu poprawy osiąganych rezultatów, co powoduje występowanie większej ilości uszkodzeń ciała w wyniku tej aktywności. Jednakże sporty siłowe są stosunkowo bezpieczne i występuje w nich mniejsza urazowość niż w przypadku innych dyscyplin sportowych [Calhoon i Fry 1999; Siewe i wsp. 2011]. 

 

PODSUMOWANIE I WNIOSKI 

Wyniki przeprowadzonych badań oraz ich analiza umożliwiły sformułowanie następujących wniosków: 

1. Urazowość w wyczynowym sporcie siłowym jest zjawiskiem powszechnym, dotyczącym zdecydowanej większości sportowców. Występującym na podobnym poziomie we wszystkich badanych grupach. 

2. Najczęstsza lokalizacja obrażeń w dyscyplinach siłowych dotyczy kończyn górnych, kręgosłupa oraz kolan. 3. Charakterystycznym rodzajem uszkodzenia występującym w badanej grupie były zerwania i naciągnięcia. 

4. Średnia długość przerwy w aktywności sportowej spowodowana urazem wynosi około siedem tygodni. 

5. Zdecydowana większość sportowców uprawiającą dyscypliny siłowe odczuwa przewlekłe dolegliwości bólowe, które głównie zlokalizowane są w obrębie kręgosłupa lędźwiowego, kolan oraz kończyn górnych. 

6. W świetle uzyskanych wyników zasadne staje się edukowanie zawodników trenujących sporty siłowe w kwestii znaczenia żywienia i suplementacji, ćwiczeń profilaktycznych i kompensacyjnych oraz odpowiedniego postępowania po doznanych urazach.

 

 

 

PIŚMIENNICTWO 

1. Adamczyk G., Luboiński Ł. Epidemiology of football related injuries – part I. Acta Clinica 2002; 2(3): 236-250. 

2. Adamczyk J.G., Kowalski P., Boguszewski D. Stosowanie diety i suplementacji przez mężczyzn regularnie ćwiczących na siłowni. Roczniki Naukowe Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego i Turystyki w Białymstoku 2010; 6: 107-111. 

3. Adamczyk J.G., Kowalski P., Boguszewski D., Ochal A., Siewierski M. Postawy prozdrowotne u mężczyzn regularnie ćwiczących na siłowni. Pedagogics, Psychology, MedicalBiological Problems of Physical Training and Sports 2012; 2: 138-145. 

4. Bączkowicz M., Fortuna T., Ogonek J. Jakość odżywek białkowo-węglowodanowych i preferencje konsumenckie osób o zwiększonej aktywności fizycznej. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość 2007; 6(55): 268-277. 

5. Boguszewski D., Matuszewski T., Poświata P., Oko B., Śledź J., Adamczyk J.G. Charakterystyka uszkodzeń ciała występujących u mężczyzn uprawiających sporty siłowe. Roczniki Naukowe Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego i Turystyki w Białymstoku 2011; 7: 158-161. 

6. Calhoon G., Fry A. Injury Rates and Profiles of Elite Competitive Weightlifters. Journal of Athletic Training 1999; 34(3): 232-238. 

7. Chodinow W. Rola rozgrzewki w sporcie i wychowaniu fizycznym. Modern health-rehabilitation technologies 2007; 3: 36-41. 

8. Drabik J. Aktywność fizyczna w kształtowaniu zdrowia człowieka - korzyści i zagrożenia. Wychowanie Fizyczne i Sport 1999; 4: 124–125. 

9. Dziak A. Urazy i uszkodzenia sportowe. Acta Clinica 2001; 1(2): 105-110. 

10. Dziedzic A. Trening ciężarowca. Warszawa: Sport i Turystyka, 1969. 

11. Eberhardt A., Dzbański P., Fabirkiewicz K, Iwański A., Ronge P. Frequency of injuries in recreational bodybuilding. Physical Education and Sport 2007; 51: 40-44. 

12. Garlicki J. Urazy sportowe u progu trzeciego tysiąclecia. Medycyna Sportowa 2006; 165(6): 54-65. 

13. Gawroński W. Sportowo-lekarska profilaktyka zmian przeciążeniowych narządu ruchu u sportowców. Medicina Sportiva Practica 2002; 3(1): 1-4. 

14. Gieremek K., Dec L. Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna. Katowice: Has-Med., 2007. 

15. Goertzen M., Schöppe K., Lange G., Schulitz K.P. Injuries and damage caused by excess stress in body building and power lifting. Sportverletz Sportschaden 1989; 3(1): 32-36. 

16. Haupt H. Upper extremity injuries associated with strength training. Clinics in Sports Medicine 2001; 20(3): 481-490. 

17. Klukowski K. Odżywki u osób trenujących, napoje energetyczne – wskazania i skuteczność. Forum Profilaktyki 2008; 1(10): 8-9. 

18. Łada-Krzymińska H. Stretching jako środek profilaktyki urazowej. Rehabilitacja w praktyce 2006; 3: 42-43. 19. Łuczkin N.I. Podnoszenie ciężarów. Warszawa: Polski Związek Podnoszenia Ciężarów, 1966. 

20. Mędraś M., Frąckiewicz A., Kurzawski K., Kijowski A., Szczuka E., Densytometryczna ocena gęstości układu kostnego u sportowców uprawiających strzelectwo sportowe i sporty siłowe (podnoszenie ciężarów, kulturystyka). Medicina Sportiva 1998; 2(1): 48. 

21. Mizera K., Pilis W. Znaczenie żywienia w sportach siłowych w różnych fazach ontogenezy człowieka. Medicina Sportiva Practica 2008; 9(4): 73-84. 

22. Nawrocki R. Ćwiczenia siłowe w szkole jako przygotowanie do zdrowego i aktywnego stylu życia. Roczniki Naukowe Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego i Turystyki w Supraślu 2005, 1: 56-59. 

23. Osiński W. Antropomotoryka. Poznań: AWF, 2003. 

24. Raske A., Norlin R. Injury Incidence and Prevalence among Elite Weight and Power Lifters. The American Journal of Sports Medicine 2002; 30: 248-256. 

25. Shellock F.G., Prentice W.E. Warming-up and stretching for improved physical performance and prevention of sportsrelated injuries. Sports Medicine 1985; 2(4): 267-278. 

26. Siewe J., Rudat J., Röllinghoff M., Schlegel UJ., Eysel P., Michael J.W. Injuries and overuse syndromes in powerlifting. International Journal of Sports Medicine 2011; 32(9): 703-711. 

27. Trzaskoma Z. Wybrane zagadnienia procesu treningowego w podnoszeniu ciężarów. Prace i Materiały, Tom VI, Instytut Sportu, Warszawa, 1985.