Streszczenie 

Wstęp. Masaż tkanek głębokich umożliwia pracę manualną na strukturach mięśniowo-powięziowo-więzadłowych. Terapia ta, zgodnie z założeniami konceptu, pozwala przywracać prawidłowy rozkład napięcia spoczynkowego mięśni, ich fizjologiczną długość i elastyczność. Głównym celem prezentowanych badań była ocena wpływu masażu tkanek głębokich na rozluźnienie i elastyczność struktur taśmy powierzchownej tylnej u osób zdrowych w wieku zawodowym. 

Materiał i metody. Przebadano 120 osób, w tym 47 mężczyzn oraz 73 kobiety, średnia wieku 29,68±7,80 lat. Badanych losowo podzielono na 6 grup, każda z nich poddana była 20-minutowemu zabiegowi masażu tkanek głębokich na określonej partii mięśniowej. Zarówno przed, jak i po masażu dokonano pomiaru liniowego rozciągliwości tkanek w skłonie w przód. Wyniki poddano analizie statystycznej (test Wilcoxona), za poziom istotności przyjęto p<0,05. 

Wyniki. W grupach 1-5 uzyskano istotne zwiększenie rozciągliwości tkanek w skłonie w przód. Największa odnotowana różnica wystąpiła po masażu mięśni kulszowo-goleniowych (półścięgnistym, półbłoniastym oraz dwugłowym uda) i wyniosła 5 cm przy istotności p<0,001. Najmniejsza różnica, wynosząca 3 cm, wystąpiła po masażu mięśni trójgłowych łydki (p<0,001). W grupie kontrolnej nie stwierdzono żadnych różnic. 

Wnioski. 1. Masaż tkanek głębokich wpływa na rozciągnięcie struktur taśmy powierzchownej tylnej. 2. Praca na jednej ze struktur taśmy mięśniowo-powięziowej wpływa na elastyczność całej taśmy. 3. Masaż tkanek głębokich może mieć zastosowanie w terapii, jak również w profilaktyce przeciążeń narządu ruchu i ograniczeń elastyczności tkanek powodowanych pracą zawodową czy sportem.

Wstęp 

Masaż tkanek głębokich to metoda terapii tkanek miękkich, która wymaga zrozumienia i zastosowania zasad tensegracji oraz budowy warstwowej tkanek. Masaż tkanek głębokich, mimo swojej nazwy, nie wymaga tylko pracy na tkankach głębiej położonych. W wie lu sytuacjach, np. stanach ostrych i podostrych, praca terapeutyczna jest bardzo subtelna i nakierowana na powięź powierzchowną oraz powierzchownie leżące mięśnie. Istotnym faktem jest też brak środka poślizgowego w trakcie masażu, co ułatwia odkształcanie tkanek i nie powoduje ślizgania się po nich [1]. 

Przebieg terapii masażu tkanek głębokich prowadzony jest w sposób celowy i świadomy, jednak bez ujednoliconego/uniwersalnego dla wszystkich pacjentów schematu działania, który możemy zaobserwować np. w masażu klasycznym. Tok postępowania terapeutycznego w metodzie masażu tkanek głębokich zależy od rozpoznanych restrykcji tkankowych w układzie mięśniowo-powięziowo-więzadłowym, a celem działania jest ich likwidacja poprzez przywrócenie tkankom miękkim ich fizjologicznej długości, przesuwalności oraz sprężystości [1]. Podstawy teoretyczne tej metody mają swoje korzenie w wielu pokrewnych formach pracy z ciałem jak rolfing, mięśniowo-powięziowe rozluźnianie, czy modele łańcuchów mięśniowo-stawowych [2]. Ten rodzaj pracy z tkankami miękkimi jest bardzo efektywną formą terapii u osób zgłaszających się z bólem mięśniowo-powięziowym, w przypadku którego tkanki wykazują charakter hipertoniczny, w znaczny sposób ograniczając zakresy ruchomości stawów, z którymi są związane, a także stawów odległych. Zrozumiała staje się zatem definicja metody, która jasno wskazuje na pożądane efekty terapii, jak wydłużenie i rozluźnienie tkanek za pomocą masażu głębokiego. 

Niezwykle istotny jest fakt, że u pacjentów z bólem mięśniowo-powięziowym rejon bólu rzadko jest pierwotną przyczyną skargi klinicznej, a koncentrowanie uwagi tylko na tym obszarze nie przynosi oczekiwanych rezultatów [2]. Jednym z przykładów mogą być bóle w okolicach kręgosłupa, którym często towarzyszy ból tylnej strony głowy, a także uczucie zimna w stopach. Jeśli wówczas poddany terapii zostanie tylko ograniczony obszar zgłaszanego bólu, może to nawet nasilić objawy w obrębie głowy i stóp. W świetle badań Kassolika i wsp. opracowanie wszystkich obszarów związanych z bólem (również tych najbardziej oddalonych) i obniżenie wzmożonego napięcia przynosi pożądane efekty [3]. W celu zrozumienia tej zależność, należy odnieść się do zasady tensegracji wskazującej na struktury, które są w stanie osiągnąć stabilizację, dzięki wstępnemu ich naprężeniu, a to znaczy, że wszystkie jej elementy są w stanie napięciowej kompresji. W danym układzie tensegracyjnym wszystkie sztywne elementy są poddawane ściskaniu, poprzez istnienie napięcia pochodzącego z giętkich elementów rozpiętych między nimi. Zatem sztywne elementy takiego modelu, które przenoszą naprężenia ściskające, będą rozciągać elementy giętkie, a elementy giętkie z tego powodu będą ściskać elementy sztywne [3]. W praktyce oznacza to, że wzrost napięcia danego mięśnia będzie powodował proporcjonalnie taki sam wzrost napięcia innego mięśnia lub struktur mięśniowo-powięziowo-więzadłowych, które pozostają z nim w bezpośredniej lub pośredniej anatomicznej lub strukturalnej zależności [4]. 

Zasada tensegracji została przedstawiona w postaci układu naprężeń, które formują taśmę powierzchowną tylną [5]. Początek taśmy to powięź podeszwowa (głęboka i powierzchowna) oraz mięśnie krótkie zginacze palców. Warstwę powierzchowną powięzi podeszwowej stanowi rozcięgno podeszwowe biegnące od guza piętowego, dzieląc się na pięć odnóg dla pięciu palców. Powięź podeszwowa przyczepia się do kolagenowej osłony kości piętowej, okostnej, dając początek kolejnej strukturze tego pasma – ścięgnu Achillesa. Ścięgno Achillesa łączy się z trzema strukturami mięśniowo-powięziowymi: mięśniem płaszczkowatym, mięśniem brzuchatym łydki oraz mięś niem podeszwowym. Okolice proksymalne głów mięśnia brzuchatego połączone są strukturami powięziowymi z dystalną częścią mięśni kulszowo-goleniowych. Mięśnie kulszowo-goleniowe w postaci mięśni półścięgnistego, półbłoniastego oraz dwugłowego uda (głowa długa) przyczepiają się do guza kulszowego. Na tylnej części guza kulszowego rozpoczyna się więzadło krzyżowo-guzowe, które stanowi kontynuację mięśni kulszowo-goleniowych, a następnie biegnie do bocznej krawędzi kości krzyżowej nad przejściem krzyżowo-guzicznym. Z kolei z włókien powięzi krzyżowej (która łączy się z więzadłem krzyżowo-guzowym) rozpoczyna się mięsień prostownik grzbietu rozciągający się od kości krzyżowej aż do potylicy. Podobny schemat powiązań i zależności tkankowo-strukturalnych przedstawiony jest w postaci układu więzadła krzyżowo-guzowego [3,4,6,7]. 

Kolejnym elementem taśmy tylnej powierzchownej są mięśnie podpotyliczne: prosty głowy tylny mniejszy i większy, skośny głowy górny i dolny. Kontynuacją tych mięśni i całej taśmy jest czepiec ścięgnisty, który przechodząc w włókna mięśnia czołowego kończy taśmę w skórze brwi i gładzizny [5, 8]. 

Masaż tkanek głębokich umożliwia pracę manualną na strukturach mięśniowo-powięziowo-więzadłowych wchodzących w skład wspomnianych powyżej elementów taśmy powierzchownej tylnej. Terapia ta, zgodnie z założeniami konceptu, nakierowana jest na te struktury, pozwala przywracać prawidłowy rozkład napięcia spoczynkowego mięśni, ich fizjologiczną długość. Efektem terapii jest likwidowanie dolegliwości spowodowanych zaburzeniami rozkładu napięć w obrębie taśmy powierzchownej tylnej. 

Głównym celem prezentowanych badań była ocena wpływu masażu tkanek głębokich na rozluźnienie oraz obniżenie napięcia struktur taśmy powierzchownej tylnej, na podstawie pracy nad wybranymi jej elementami składowymi. Celem dodatkowym było przybliżenie istoty tej formy masażu w oparciu o koncepcję i zasady tensegracji.

Materiał i metody 

W badaniach uczestniczyło 120 osób w tym 47 mężczyzn oraz 73 kobiety, średnia wieku 29,68±7,80 lat. Kryteriami włączenia do badań były: wiek zawodowy, brak zdiagnozowanych chorób przewlekłych, brak uprawiania wyczynowo sportów. Kryteria wyłączenia z badań: ostre i podostre stany zapalne, choroba dyskowa, przerwanie ciągłości skóry w miejscu poddawanym terapii oraz inne typowe przeciwwskazania do masażu. 

Wszyscy badani zostali podzieleni losowo na 6 mniej szych, równych podgrup (5 eksperymentalnych i 1 kontrolna). 

Procedura badań 

W każdej z grup badano zakres ruchomości skłonu w przód w siadzie prostym, zarówno przed, jak i po zakończeniu zabiegu masażu tkanek głębokich. Badani w siadzie prostym oddaleni byli stopami o 50 cm od ściany, względem której dokonywany był pomiar. Podczas pomiaru zwracano uwagę, aby kończyny dolne były proste w stawach kolanowych, a stopy oparte stroną podeszwową o specjalną, drewnianą kształtkę o wymiarach 50x50 cm, która przylegała bezpośrednio do ściany. Pomiar był dokonywany przy maksymalnym skłonie w przód osoby badanej za pomocą centymetra krawieckiego, od końca opuszka III palca kończyny górnej prawej do powierzchni ściany. 

Każda z podgrup poddana była 20-minutowemu zabiegowi masażu tkanek głębokich na określonej partii mięśniowej, zgodnie z założeniami konceptu masażu tkanek głębokich [1]. W grupach 1-5 masowano wybrane elementy taśmy tylnej, a w grupie kontrolnej przednią część ciała. W każdej grupie masaż był wykonywany po obu stronach ciała. 

Otrzymane dane poddano analizie statystycznej z wykorzystaniem pakietu Statistica 12, zastosowano test znaków rangowanych Wilcoxona. Przyjęto poziom istotności α=0,05. 

Wyniki

Przedstawiono wyniki średnich pomiarów odległości od opuszki III palca kończyny górnej prawej do ściany, przed i po wykonaniu terapii w postaci masażu tkanek głębokich dedykowanej określonej partii mięśniowej zależnej od grupy. W każdej badanej grupie (1-5) po terapii odległość ta wyraźnie się zmniejszyła, natomiast w grupie kontrolnej (grupa 6) pozostała na tym samym poziomie. Największa odnotowana różnica wystąpiła w grupie 2, na mięśniach kulszowo-goleniowych (półścięgnistym, półbłoniastym oraz dwugłowym uda) i wyniosła 5 cm przy istotności p<0,001. Podobne różnice, wynoszące po 4 cm zaobserwowano w grupie 1 (rozcięgno-podeszwowe), w 4 (na mięśniach biodrowo-żebrowym, najdłuższym grzbietu) oraz w grupie 5 (mięśnie prostowniki głowy i szyi), przy poziomie istotności p<0,001. Najmniejsza stwierdzona różnica wynosząca 3 cm wystąpiła w grupie 3 na mięśniach brzuchatym łydki i płaszczkowatym, przy istotności p<0,001.

W grupie kontrolnej nie wystąpiły żadne różnice między pomiarami.

Dyskusja 

Oceniając wpływ masażu głębokiego na elastyczność taśmy powierzchownej tylnej na podstawie prezentowanych badań, można stwierdzić, że już po jednym zabiegu wymiernie widać różnice w rozciągliwości tkanek, wyrażającą się zwiększeniem zakresu skłonu w przód. Największe różnice stwierdzono po masażu mięśni kulszowo-goleniowych, a najmniejsze dla mięśni trójgłowych łydki. W prezentowanych wynikach nie uwzględniono pracy nad czepcem ścięgnistym ani mięśniem czołowym, mimo że są one elementami analizowanej taśmy powierzchownej tylnej, ponieważ planuje się poszerzyć badania na większej grupie osób, włączając te elementy. 

Przedstawione przez innych autorów podobne badania z wykorzystaniem masażu głębokiego dla mięśnia trójgłowego łydki, wykazały brak istotnego wpływu masażu na zakres ruchu w stawie skokowym [9]. Metodyka wykonania różniła się od zaproponowanej w niniejszej publikacji, dlatego nie można jednoznacznie porównać wyników. Ich rozbieżność skłania do kontynuacji badań z powtarzalną metodyką wykonania. Masaż tkanek głębokich ze względu na swoje działanie rozluźniające ma wpływ na schorzenia przebiegające z bólem napięciowym, redukując go. Najwięcej badań dotyczących skuteczności masażu głębokiego, jako środka zmniejszającego dolegliwości bólowe, dotyczy terapii bólów kręgosłupa [10,11, 12]. Majchrzycki i współautorzy [10] badali ocenę bólu po terapii masażem głębokim oraz w połączeniu tego masażu z leczeniem niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi. W obu przypadkach uzyskano podobne wyniki (poprawę stanu pacjentów), co może przemawiać na korzyść masażu tkanek głębokich jako alternatywy dla farmakoterapii. Z kolei badania Zheng i wsp. [11] wskazują na skuteczność masażu tkanek głębokich jako metody wspomagającej dla trakcji będących elementami warsztatu terapii manualnej. Trakcja polega na oddaleniu od siebie powierzchni stawowych, zatem podążając za autorskimi wynikami badań, rozluźnienie otaczających struktur miękkich, wpływa na ich elastyczność, a przez to może zwiększyć skuteczność prowadzonej terapii. 

Jak już zostało wspomniane, w literaturze szeroko opisywane jest działanie przeciwbólowe masażu tkanek głębokich w odniesieniu do dolegliwości ze strony kręgosłupa. Badania Romanowskiego i współautorów [12] porównywały wyniki terapii prowadzonej dla pacjentów z przewlekłymi bólami części lędźwiowo-krzyżowej kręgosłupa metodą masażu klasycznego oraz masażu tkanek głębokich. Wyniki przemawiają na korzyść drugiego rodzaju terapii. Autorskie badania mogą być potwierdzeniem osiągniętych wyników, wyjaśniając mechanizm ich uzyskania poprzez rozluźnienie napiętych struktur, a przez to zwiększenie ich elastyczności. 

Przeciwbólowe działanie masażu tkanek głębokich wykazano nie tylko na strukturach otaczających kręgosłup. Badania prowadzone przez Bonikowską-Zagaińską [13] dotyczą zastosowania tej metody terapii w połączeniu z ultradźwiękami dla pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów kolanowych. Uzyskane przez badaczy wyniki świadczyły o redukcji dolegliwości przeciwbólowych u pacjentów, natomiast nie rozgraniczały udziału w sukcesie terapii między zastosowane 2 techniki pracy. Badanie jednak można uznać za istotne z punktu widzenia praktyki, ponieważ dowodzi naukowo, że stosowanie technik rozluźniających ma szersze zastosowanie kliniczne niż jedynie w dolegliwościach bólowych kręgosłupa. 

Elastyczność struktur miękkich ma niezwykle ważne znaczenie w sporcie, co opisuje i przedstawia publikacja Amiri-Khorasani i Kellis [14]. Nie porównuje ona bezpośredniego wykorzystania masażu tkanek głębokich, natomiast wykazuje, że metody rozluźniające i rozciągające mają bardzo wysoką wartość dla wyników sportowych i uelastycznienia tkanek. Podsumowując, należy stwierdzić, że zastosowanie masażu tkanek głębokich może być bardzo szerokie – od profilaktyki bólów przeciążeniowych i napięciowych po ich terapię, czyli zarówno dla osób zdrowych, sportowców, u których często dochodzi do za burzeń rozkładu napięcia i rozluźnienia poszczególnych struktur mięśniowo-powięziowych, jak i u pacjentów z poważniejszymi dysfunkcjami. Należy kontynuować powyższe badania z zastosowaniem szerszych metod i narzędzi pomiarowych, w celu uzyskania bardziej precyzyjnych wyników co do możliwości zastosowania masażu tkanek głębokich.

Wnioski 

1. Masaż tkanek głębokich wpływa na rozciągnięcie struktur taśmy powierzchownej tylnej. 

2. Praca na jednej ze struktur taśmy mięśniowo-powięziowej wpływa na elastyczność całej taśmy. 

3. Masaż tkanek głębokich może mieć zastosowanie zarówno w terapii, jak i profilaktyce przeciążeń narządu ruchu. 

4. Istnieje potrzeba kontynuacji i rozszerzenia badań o inne struktury taśmy tylnej, aby potwierdzić otrzymane wyniki badań.

Piśmiennictwo

1. Uryzaj R. Masaż tkanek głębokich. Koncepcja pracy z tkankami miękkimi. Rehabilitacja w Praktyce 2016; 4: 63-67. 

2. Ciechomski J. Masaż głęboki. Założenia teoretyczne konceptu. Praktyczna Fizjoterapia & Rehabilitacja 2014; 55: 12-19. 

3. Kassolik K, Andrzejewski W. Masaż Tensegracyjny. Fizjoterapia 2010; (18)1: 67-72. 

4. Andrzejewski W, Kassolik K. Ocena palpacyjna w masażu tensegracyjnym. Fizjoterapia 2009; (17)4: 60-66. 5. Myers T. Taśmy Anatomiczne. Meridiany Mięśniowo-Powięziowe dla terapeutów manualnych i specjalistów leczenia ruchem. Wydanie II, Warszawa 2010. 

6. Kassolik K, Andrzejewski W, Trzęsicka E, Charlton G. Anatomiczne uzasadnienie wykorzystania zasady tensegracji w masażu. Fizjoterapia Polska 2007; 3(4): 332-343. 

7. Schleip R, Findley TW, Chaitow L, Huijing P. Powięź, badanie profilaktyka i terapia dysfunkcji sieci powięziowej. Wydanie 1, Wrocław 2012. 

8. Bochenek A, Reicher M. Anatomia człowieka. Warszawa 2010. 

9. Thomson D, Gupta A, Arundell J, Crosbie J. Deep soft-tissue massage applied to healthy calf muscle has no effect on passive mechanical properties: a randomized, single-blind, cross-over study. BMC Sports Sci Med Rehabil 2015; 21,7: 21. 

10. Majchrzycki M, Kocur P, Kotwicki T. Deep tissue massage and nonsteroidal anti-inflammatory drugs for low back pain: a prospective randomized trial. Scientific World Journal 2014; 23: 287597. 

11. Zheng Z, Wang J, Gao Q et al. Therapeutic evaluation of lumbar tender point deep massage for chronic non-specific low back pain. J Tradit Chin Med 2012; 32(4): 534-537. 

12. Romanowski M, Romanowska J, Grześkowiak M. A comparison of the effects of deep tissue massage and therapeutic massage on chronic low back pain. Stud Health Technol Inform 2012; 176: 411-414. 

13. Bonikowska-Zgaińska M, Stróżyk M, Bandurska M i wsp. Zastosowanie masażu klasycznego z elementami masażu głębokiego oraz ultradźwięków w chorobie zwyrodnieniowej stawów kolanowych (badania pilotowe). Zesz Pro mo - cji Rehabil IRONS 2013; 2: 17-22. 

14. Amiri- Khorasani M, Kellis E. Static vs dynamic acute stretching effect on quadriceps muscle activity during soccer instep kicking. J Hum Kinet 2013; 39: 37-47.